Opieka psychologiczna nad dziećmi i młodzieżą chorymi na cukrzycę

15.07.2016
A.M. Delamater, M. de Wit, V. McDarby, J. Malik, C.L. Acerini
Psychological care of children and adolescents with type 1 diabetes. Pediatric Diabetes, 2014; 15 (suppl. 20): 232–244

Tłumaczyła dr n. med. Katarzyna Pawińska-Wąsikowska
Konsultowała prof. dr hab. n. med. Przemysława Jarosz-Chobot, Klinika Diabetologii Dziecięcej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach

Podsumowanie i zalecenia

Poniższe podsumowanie oraz zalecenia opracowano na podstawie wcześniejszej wersji wytycznych ISPAD1i są one zgodne z najnowszymi stanowiskami i wytycznymi American Diabetes Association (ADA),2 wytycznymi australijskimi (APEG Clinical Practice Guidelines; www.nhmrc.gov.au/ publications/pdf/cp102.pdf), kanadyjskimi (www. diabetes.ca/cpg2003) i brytyjskimi (www.nice.org. uk/pdf/type1diabetes).

- U młodych osób chorych na cukrzycę częściej niż u zdrowych rówieśników występuje depresja, lęk, problemy emocjonalne, trudności psychologiczne oraz zaburzenia odżywiania (A).

- U dzieci i młodych dorosłych z przewlekłą niedostateczną kontrolą metaboliczną cukrzycy, w tym z nawracającymi epizodami kwasicy ketonowej, częściej stwierdza się problemy psychospołeczne lub zaburzenia psychiczne niż u dzieci z dobrą metaboliczną kontrolą (A, B).

- Należy zapewnić środki umożliwiające włączenie do interdyscyplinarnego zespołu diabetologicznego specjalistów w dziedzinie zdrowia psychicznego u dzieci i młodzieży, takich jak psychologowie, pracownicy socjalni i psychiatrzy (E).

- Zadaniem specjalistów w dziedzinie zdrowia psychicznego powinien być nie tylko kontakt z pacjentami i rodzinami podczas wizyt w poradni, aby przeprowadzić badania przesiewowe i dokładniejszą ocenę funkcji psychospołecznych, lecz także wspieranie zespołu diabetologicznego w rozpoznawaniu i leczeniu zaburzeń psychicznych oraz zaburzeń zachowania (A, E).

- Należy zapewnić łatwy dostęp do psychiatrów w przypadkach ciężkich zaburzeń psychicznych i ewentualnej potrzeby zastosowania leków psychotropowych (E).

- Wszyscy specjaliści w dziedzinie zdrowia psychicznego powinni odbyć szkolenie dotyczące cukrzycy i jej leczenia (E).

- Interdyscyplinarny zespół diabetologiczny powinien utrzymywać regularny, konsekwentny i nieprzerwany kontakt z pacjentami i ich rodzinami. Jeżeli pacjent opuszcza wizyty lub są one zbyt rzadkie, należy zaproponować inne formy kontaktu, takie jak telefon, sms lub e-mail (B, E).

- Młodzi ludzie mają trudności z przyswajaniem informacji oraz uczeniem się, szczególnie gdy: zachorowali na cukrzycę wcześnie, występowała ciężka hipoglikemia lub przewlekła hiperglikemia (B).

- Należy rutynowo oceniać postęp rozwoju we wszystkich dziedzinach określających jakość życia (tj. rozwoju fizycznego, intelektualnego, szkolnego, emocjonalnego i społecznego [A, B, E]):
– jakość życia można wiarygodnie mierzyć, uzyskując korzyści kliniczne (A)
– szczególnie ważne jest monitorowanie osiągnięć szkolnych dzieci, które zachorowały na cukrzycę przed ukończeniem 5. roku życia, po przebyciu znaczących epizodów hipoglikemii i/lub przewlekłej hiperglikemii we wczesnym okresie życia. (B). Te dzieci, a także wszystkie inne przejawiające trudności w nauce, należy skierować w celu oceny psychoedukacyjnej lub oceny neuropsychologicznej, aby określić, czy występują u nich swoiste zaburzenia utrudniające przyswajanie wiedzy (B)
– należy ułożyć specjalne plany opieki nad chorymi na cukrzycę, uwzględniające warunki szkolne, a także przeprowadzić szkolenie personelu szkoły dotyczące leczenia cukrzycy (B, E).

- Należy dokonać rutynowej oceny przystosowania rozwojowego i zrozumienia leczenia cukrzycy, w tym wiedzy na temat cukrzycy, umiejętności dostosowania dawek insuliny, wyznaczania celów, umiejętności rozwiązywania problemów, stosowania się do schematu leczenia oraz niezależności i kompetencji dotyczących samodzielnej kontroli choroby. Jest to szczególnie ważne w okresie późnego dzieciństwa i przed okresem młodzieńczym, gdy dziecko przejmuje obowiązki związane z leczeniem cukrzycy przed osiągnięciem odpowiedniej dojrzałości do skutecznej samokontroli (B).

- Odpowiednio wyszkoleni specjaliści w dziedzinie zdrowia psychicznego powinni w zaplanowanych odstępach czasu przeprowadzać identyfikację problemów z przystosowaniem psychospołecznym, depresji, zaburzeń odżywiania i innych zaburzeń psychicznych (B, E). Te oceny są szczególnie ważne u młodych chorych, którzy nie osiągają celów leczenia, oraz u chorych z przewlekle niedostateczną kontrolą metaboliczną (duży odsetek HbA1c, nawracająca cukrzycowa kwasica ketonowa [B, E]).

- Do czynników rodzinnych wpływających na przestrzeganie schematu leczenia oraz kontrolę glikemii należy spójność rodziny, uzgodnienie obowiązków związanych z leczeniem cukrzycy oraz wsparcie i współpraca przy rozwiązywaniu problemów (B, C). Konflikty w rodzinie sprzyjają gorszemu przestrzeganiu zaleceń terapeutycznych i gorszej kontroli metabolicznej (B, C).

- Zespół interdyscyplinarny powinien oceniać ogólne funkcjonowanie rodziny (konflikty, spójność, zdolności przystosowawcze, ew. psychopatologia występująca u rodziców) oraz jej funkcjonowanie związane z cukrzycą (komunikacja, zaangażowanie i wsparcie rodziców, role i obowiązki w zachowaniach związanych z samodzielnym leczeniem), szczególnie gdy istnieją przesłanki wskazujące na problemy kulturowe, językowe i rodzinne lub trudności w przystosowaniu się do cukrzycy (A, B, E).

- Zespół interdyscyplinarny powinien dążyć do wdrożenia interwencji profilaktycznych u pacjentów i rodzin (w tym nauczenie rodziców umiejętności skutecznego kontrolowania zachowań) w kluczowych okresach rozwojowych, szczególnie po rozpoznaniu choroby i przed okresem dojrzewania (A, E). Interwencje takie powinny podkreślać, jak ważne jest zaangażowanie i wsparcie rodziny (tj. praca zespołowa) w leczeniu cukrzycy, umiejętności skutecznego rozwiązywania problemów i samodzielnej kontroli choroby oraz realistyczne oczekiwania względem kontroli glikemii (A, E).

- Należy udostępnić oparte na wiarygodnych danych interwencje psychospołeczne, behawioralne czy psychiatryczne, które można zastosować u pacjentów lub rodzin wykazujących konflikty, zaburzenia w komunikacji, trudności behawioralne lub psychiczne bądź też problemy z przestrzeganiem schematu leczenia wpływające na kontrolę glikemii (A, B, E). Przy planowaniu interwencji w zakresie społecznego, emocjonalnego i rzeczywistego wsparcia należy uwzględnić potrzeby rozwojowe dzieci i młodzieży (C, E).

- W poradnictwie dla młodych chorych i ich rodziców dotyczącym postępów w leczeniu cukrzycy oraz w zachęcaniu do intensyfikacji schematów insulinoterapii przydatne mogą być rozmowy motywacyjne (A). Mogą one pomóc w ustalaniu celów pacjenta i rodziców oraz pozbywaniu się ambiwalentnych uczuć wobec intensyfikacji schematu insulinoterapii. Nawet jeżeli się wydaje, że pacjent ma ograniczone kompetencje, nie można mu odmawiać dostępu do intensyfikacji schematu insulinoterapii, ponieważ wykazano, że nawet młodzi chorzy o niewielkich umiejętnościach samodzielnego leczenia osiągali poprawę po zastosowaniu intensywnej insulinoterapii (A).

- Należy zachęcać młodzież do przejmowania zwiększonej odpowiedzialności za  zadania związane z leczeniem cukrzycy. Musi temu jednak towarzyszyć ciągłe, wzajemnie uzgodnione zaangażowanie i wsparcie rodziców (A, E). Przekazanie młodego człowieka do poradni diabetologicznej dla dorosłych należy przedyskutować, wynegocjować i dokładnie zaplanować z udziałem pacjenta, jego rodziców oraz zespołu diabetologicznego zajmującego się osobami dorosłymi. Czynności te należy wykonać z dużym wyprzedzeniem, przed faktycznym przekazaniem pacjenta do poradni dla dorosłych (E [p. rozdz. Rozpoznawanie i leczenie hipoglikemii u dzieci i młodzieży chorych na cukrzycę).

Wprowadzenie

Znacząca liczba badań naukowych przeprowadzonych w ciągu ostatnich 30 lat potwierdza istotną rolę czynników psychologicznych w leczeniu cukrzycy typu 1 u dzieci i młodzieży.1-5 W niniejszym rozdziale omówiono główne wnioski z badań nad przystosowaniem psychicznym, zaburzeniami psychicznymi, funkcjonowaniem neuropoznawczym i  edukacyjnym, rozwojem rodziny, wsparciem społecznym, stresem i radzeniem sobie z chorobą, jakością życia oraz interwencjami behawioralnymi u dzieci i młodzieży chorych na cukrzycę typu 1. Na podstawie wyników tych badań sformułowano zalecenia dotyczące optymalnej opieki psychologicznej.
W wytycznych ISPAD 2000 stwierdzono, że „czynniki psychospołeczne wywierają najistotniejszy wpływ na opiekę i leczenie chorych na cukrzycę” i przedstawiono trzy następujące zalecenia ogólne:6
1) Pracownicy socjalni i psychologowie powinni wchodzić w skład interdyscyplinarnego zespołu diabetologicznego.
2) Wyraźne problemy psychologiczne u młodych pacjentów lub członków ich rodzin powinny się spotkać ze wsparciem ze strony leczącego zespołu diabetologicznego i stać się przedmiotem profesjonalnej pomocy specjalistów zdrowia psychicznego.
3) Należy przeszkolić wszystkich członków zespołu diabetologicznego w rozpoznawaniu i identyfikacji problemów psychospołecznych związanych z cukrzycą oraz udzielaniu informacji i porad w tym zakresie. Po przeanalizowaniu wiarygodnych danych naukowych dotyczących zagadnień i interwencji psychologicznych u dzieci i młodzieży z cukrzycą typu 1 uznano, że wytyczne ogólne są nadal właściwe i będą dalej rozwijane z uwzględnieniem bardziej szczegółowych zaleceń dotyczących opieki psychologicznej.

Przystosowanie psychiczne i zaburzenia psychiczne

U młodych osób chorych na cukrzycę częściej niż u zdrowych rówieśników występuje depresja, niepokój, trudności psychologiczne oraz zaburzenia odżywiania.7,8 Wyniki badań wskazują, że u dzieci chorych na cukrzycę typu 1 istnieje zwiększone ryzyko problemów adaptacyjnych we wstępnym okresie po ustaleniu rozpoznania.9,10 Dzieci z problemami adaptacyjnymi są narażone na większe ryzyko ich utrzymywania się w przyszłości.10-13 W  dziesięcioletnim badaniu prospektywnym, od momentu zdiagnozowania cukrzycy typu 1, wykazano duże ryzyko rozpoznania różnych zaburzeń psychiatrycznych u młodzieży; większe prawdo podobieństwo takiego rozpoznania występowało u dziewcząt, a u połowy chorych z niedostateczną kontrolą glikemii w wywiadzie stwierdzono zaburzenia psychiczne.14 Z kolei w niedawno przeprowadzonych badaniach długofalowych, w których pacjentów obserwowano od okresu młodzieńczego do osiągnięcia dorosłości, nie wykazano różnic w adaptacji psychospołecznej.15,16 W później przeprowadzonych badaniach różnice między dziećmi chorymi na cukrzycę i bez niej wydają się mniejsze.7 Mimo to u około 15% młodzieży obserwuje się podwyższony poziom stresu psychologicznego z potencjalnym negatywnym wpływem na samokontrolę choroby. W badaniach wykazano również związek między zaburzeniami zachowania a niedostateczną kontrolą glikemii.17,18
Wykazano związek depresji i lęku z rzadszymi pomiarami stężenia glukozy we krwi oraz niedostateczną kontrolą glikemii.19,20 W badaniu SEARCH przeprowadzonym w Stanach Zjednoczonych u 14% młodzieży chorej na cukrzycę stwierdzono łagodną depresję, a u 8,6% umiarkowaną i jej ciężką postać. Objawy depresji częściej zgłaszały dziewczęta, a depresja była związana z niedostateczną kontrolą glikemii i większą liczbą hospitalizacji z powodu cukrzycy.21 W ostatnio przeprowadzonej metaanalizie wykazano, że depresja wiąże się z gorszym przestrzeganiem schematu leczenia. Związek ten jest silniejszy w później przeprowadzonych badaniach klinicznych. Zależność między depresją a kontrolą glikemii jest niewielka lub umiarkowana i raczej mniejsza w ostatnich badaniach.22 Wyniki badań prospektywnych wskazują, że cięższe objawy depresji u chorych pozwalają przewidywać rzadsze monitorowanie stężenia glukozy, gorszą jakość życia oraz pogarszającą się z czasem kontrolę glikemii.23,24 U dzieci z nawracającą cukrzycową kwasicą ketonową prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń psychicznych jest większe niż u dzieci z dobrą kontrolą glikemii.25 Wykazano związek niedostatecznej kontroli glikemii z wieloma innymi problemami psychospołecznymi, w tym lękiem,20 niskim poczuciem własnej wartości oraz stresem związanym z cukrzycą.26-28 Istnieją dane wskazujące na większe ryzyko niewłaściwego leczenia cukrzycy we wczesnej dorosłości, jeżeli problemy z przystosowaniem psychicznym utrzymują się do późnego okresu młodzieńczego.29,30 Zjawisko to wymaga jednak dalszych badań.
Młode osoby z depresją są także bardziej narażone na wystąpienie zaburzeń odżywiania.31 Istnieją również dane wskazujące, że u młodzieży chorej na cukrzycę – szczególnie u dziewcząt – częściej występują nieprawidłowe nawyki żywieniowe oraz zaburzenia odżywiania.8 Ocenia się, że kryteria rozpoznania zaburzeń odżywiania może spełniać 7% nastoletnich dziewcząt chorych na cukrzycę typu 1, 2-krotnie więcej niż w przypadku dziewcząt niechorujących na cukrzycę.8 Zaburzenia odżywiania częściej występują u nastoletnich dziewcząt chorych na cukrzycę typu 1 (40%), w porównaniu ze zdrowymi rówieśnicami (33%).31 Wyniki ostatnio przeprowadzonej metaanalizy wskazują na związek zaburzeń odżywiania z niedostateczną kontrolą glikemii,8 jednak zależności tej nie potwierdzono w niedawno przeprowadzonym badaniu długofalowym.31 Zauważono, że nawet na poziomie subklinicznym kontrola glikemii pogarsza się wraz z nasilającymi się objawami zaburzeń odżywiania.32-34 Bez interwencji zaburzenia odżywiania i samowolne zmiany schematu insulinoterapii mogą się z czasem nasilić i zwiększyć ryzyko poważnych powikłań.35-37

Czynności poznawcze i funkcjonowanie w szkole

Badania nad funkcjonowaniem neuropoznawczym wskazują, że młodzi ludzie chorzy na cukrzycę są bardziej narażeni na pogorszenie przetwarzania informacji oraz trudności w uczeniu się, szczególnie przy wczesnym początku cukrzycy38-41 i występowaniu epizodów ciężkiej hipoglikemii,40-42 a także przewlekłej hiperglikemii stwierdzanej nawet u bardzo małych dzieci.43,44 Badania wskazują również, że u młodych osób chorych na cukrzycę istnieje większe prawdopodobieństwo wystąpienia trudności z uczeniem się, przy czym tego typu problemy częściej dotyczą chłopców niż dziewcząt.45,46 Osiągnięcia naukowe i wyniki w szkole oraz utrzymanie uwagi w czasie lekcji są gorsze u dzieci z niedostateczną kontrolą metaboliczną.47-49
Badania prospektywne obejmujące dzieci z nowo rozpoznaną cukrzycą wykazały po 2 latach od rozpoznania łagodne deficyty neuropsychologiczne, charakteryzujące się ograniczonym tempem przetwarzania informacji oraz pogorszeniem rozumowania pojęciowego i przyswajania nowej wiedzy.14 Prawdopodobieństwo tych problemów było większe przy wczesnym początku cukrzycy (przed ukończeniem 4. rż.). Wiązały się one z pogorszeniem funkcji przestrzenno-wzrokowych, a także nawrotami ciężkiej hipo- i hiperglikemii, które sprzyjały pogorszeniu zdolności zapamiętywania i uczenia się.50 Badając funkcje neuropsychiczne 12 lat po rozpoznaniu, stwierdzono gorszą pamięć krótkotrwałą u dzieci chorych na cukrzycę niż u zdrowych dzieci.51 Dzieci z wczesnym początkiem cukrzycy (przed ukończeniem 4. rż.) wykazywały gorsze skupienie uwagi i jej podzielność oraz mniejszą sprawność intelektualną, a dzieci z nawracającą ciężką hipoglikemią wykazywały gorsze zdolności werbalne, pamięć krótkotrwałą oraz szybkość przetwarzania informacji niewerbalnych. U dzieci z przewlekłą hiperglikemią stwierdzono natomiast słabszą pamięć krótkotrwałą.51 Wyniki metaanalizy wskazują, że dzieci chore na cukrzycę typu 1 wykazują wiele rodzajów łagodnych zaburzeń funkcji poznawczych i nieznaczne ogólne pogorszenie funkcjonowania intelektualnego.52,53
Rodzice wyrażają znaczny niepokój w czasie pobytu dzieci w szkole, nie znając prawa krajowego dotyczącego przystosowania dzieci z cukrzycą do warunków szkolnych i wątpiąc, czy szkoła zapewni optymalną opiekę ich dzieciom.54 Doświadczenia szkolne uczniów chorych na cukrzycę wskazują na lepszą kontrolę glikemii i jakość życia, gdy personel szkoły oraz koledzy są, choćby w niewielkim stopniu, przeszkoleni na temat cukrzycy i jej leczenia.55

Funkcjonowanie rodziny

W  piśmiennictwie wykazano konsekwentnie, że czynniki rodzinne są niezwykle ważne dla leczenia cukrzycy u dzieci.1 Wnioski z wielu badań przekrojowych i prospektywnych wskazują, że silne więzy rodzinne, autorytarne rodzicielstwo, porozumienie co do obowiązków związanych z leczeniem cukrzycy, zachowania wspierające oraz wspólne rozwiązywanie problemów prowadzą do lepszego przestrzegania schematu leczenia i lepszej kontroli glikemii. Natomiast konflikty, niejasny podział obowiązków i brak zgodności odnośnie do schematu leczenia skutkują gorszą realizacją tego schematu i gorszą kontrolą glikemii.56-68 Konflikty w rodzinie oraz negatywny stosunek do monitorowania glikemii związane są także z występowaniem depresji.19 Współpraca między młodzieżą a rodzicami oraz dzielenie się obowiązkami związanymi z leczeniem cukrzycy prowadzi nie tylko do lepszego przestrzegania schematu leczenia, ale również do lepszego emocjonalnego funkcjonowania rodziny.62,69 W badaniach klinicznych obejmujących nastolatków z nawracającą cukrzycową kwasicą ketonową zaobserwowano istotne zaburzenia w funkcjonowaniu większości rodzin pacjentów.25,64,70,71 Badania wykazały także, że czynniki socjodemograficzne, takie jak wychowywanie dziecka tylko przez jednego z rodziców,72-74 oraz mniejsze dochody i status mniejszości etnicznej75-81 związane są z większym ryzykiem niedostatecznej kontroli cukrzycy.
Należy zauważyć, że po rozpoznaniu cukrzycy typu 1 u dzieci u wielu rodziców występują problemy psychologiczne. Niedawno wykazano, że przeciętnie 33,5% rodziców zgłasza stres w chwili ustalenia rozpoznania choroby u  ich dziecka, który utrzymuje się jeszcze u 19% rodziców 4 lata po rozpoznaniu.82 Rozpoznanie cukrzycy u dziecka naraża matki na problemy z przystosowaniem psychicznym, a u około 1/3 matek odnotowuje się klinicznie istotną depresję. Większość z tych problemów przystosowawczych jest jednak rozwiązywana w ciągu pierwszego roku po rozpoznaniu cukrzycy u  dziecka.83 Mniej badań dotyczyło funkcjonowania psychicznego ojców. W 1 badaniu wykazano, że 24% matek i 22% ojców spełniało kryteria rozpoznania zespołu stresu pourazowego 6 tygodni po rozpoznaniu cukrzycy u ich dziecka.84 Wyniki innego badania wykazały, że niedostateczne przystosowanie psychiczne ojców było czynnikiem ryzyka niedostatecznej kontroli glikemii u dzieci 5 lat po rozpoznaniu cukrzycy.85 U rodziców dzieci chorych na cukrzycę często stwierdzano również lęk przed hipoglikemią,86 związany również z emocjonalnym stresem oraz niedostateczną kontrolą glikemii.87

Wsparcie społeczne

Wsparcie społeczne ze strony rodziców i innych członków rodziny jest szczególnie ważne dla dzieci i młodzieży chorych na cukrzycę typu 1. Badania wykazały, że dzieci, których rodziny zapewniają duże wsparcie w leczeniu cukrzycy, lepiej stosują się do zalecanego schematu terapii.58 Stwierdzono również, że poziom tego wsparcia jest odwrotnie proporcjonalny do wieku dziecka (starsze dzieci i młodzież zgłaszają istotnie mniejsze wsparcie rodziny w leczeniu cukrzycy). Młodzi ludzie mogą otrzymać wsparcie instrumentalne ze strony rodziny oraz znaczne wsparcie emocjonalne ze strony przyjaciół.58,88-91 Jeżeli młody człowiek własnym działaniom związanym z leczeniem cukrzycy przypisuje negatywne reakcje rówieśników, jest bardziej zagrożony problemami ze stosowaniem się do schematów leczenia i zwiększonym stresem spowodowanym chorobą, co z kolei pogarsza kontrolę glikemii.92 Głównymi czynnikami powstrzymującymi młodzież przed poszukiwaniem wsparcia rówieśników jest strach przed stygmatyzacją i poczucie autonomii.88 Słabe relacje z rówieśnikami przekładają się z czasem na gorsze przestrzeganie schematu leczenia oraz gorszą kontrolę glikemii, podczas gdy silne wsparcie rodziny zwiększa prawdopodobieństwo lepszej kontroli glikemii.93 Bardzo potrzebne jest wspieranie rodziców po ustaleniu rozpoznania cukrzycy u dziecka, może bowiem znacznie poprawić efekty leczenia cukrzycy.94,95

Stres i radzenie sobie z chorobą

W badaniach zaobserwowano, że dzieci z wysokim poziomem stresu życiowego mają tendencję do gorszej kontroli glikemii.92,96,97 Codzienny stres będący udziałem młodszych dzieci związany jest zwykle z ich przyjaciółmi/rówieśnikami i rodzeństwem, a sposoby radzenia sobie z nim polegają na wybieraniu zajęć alternatywnych i przejmowaniu odpowiedzialności.98 Stres związany swoiście z cukrzycą również się wiązał z niedostateczną kontrolą glikemii.27,28 Badania oceniające style atrybucyjne i style radzenia sobie z chorobą wykazały, że młodzi ludzie z niedostateczną kontrolą metaboliczną mają większą tendencję do prezentowania stylu wyuczonej bezradności99 oraz angażowania się w strategię unikania i myślenia życzeniowego w odpowiedzi na stres,100 podczas gdy młodzi ludzie z dobrą kontrolą glikemii charakteryzują się dużym poziomem skuteczności101 i są zaangażowani w czynne radzenie sobie z chorobą.102-106 Wyniki badań długofalowych sugerowały istnienie wzajemnej zależności między aktywnym radzeniem sobie ze stresem a lepszą kontrolą glikemii, podczas gdy unikanie problemu wiązało się z gorszą kontrolą glikemii i większym poziomem stresu psychicznego.103Nieprawidłowe formy przystosowania się i radzenia sobie z chorobą wiążą się również z niedostatecznym stosowaniem się do schematu leczenia.107 Odporność psychiczna wiąże się z lepszym leczeniem cukrzycy, jakością życia oraz kontrolą glikemii.104,108
Wyniki badań modelu przekonań zdrowotnych u młodzieży wskazują, że przekonania związane z poważnym charakterem cukrzycy, osobistą podatnością na powikłania, kosztami przestrzegania schematu leczenia oraz przekonania odnośnie do skuteczności leczenia wiążą się zarówno z przestrzeganiem schematu leczenia, jak i z kontrolą glikemii.109-111 Badania wykazały także, że osobiste modele przekonań dotyczących cukrzycy wiążą się z przystosowaniem psychicznym i realizacją schematu leczenia: większy wpływ choroby na codzienne życie wiąże się ze zwiększonym niepokojem, podczas gdy przekonania odnośnie do skuteczności leczenia były predyktorem lepszego samodzielnego dbania o zasady żywienia.112 Zaobserwowano również, że osobiste modele przekonań dotyczących cukrzycy wpływały na związek pomiędzy parametrami osobowości (stabilność emocjonalna i sumienność) a zachowaniami zwiąanymi z samodzielnym leczeniem.113 Badania ryzyka zdrowotnego związanego z cukrzycą wskazują, że młodzież nie doszacowuje ryzyka dla własnej osoby, mimo że zdaje sobie sprawę z większego ryzyka wiążącego się z cukrzycą przypisywanego innym młodym ludziom.114
Rozpoznanie sposobu radzenia sobie opiekunów (matek) z chorobą dziecka oraz poprawa tej umiejętności może poprawić sytuację zarówno matki, jak i nastolatka.115-119 Jeżeli rodzice jako sposób radzenia sobie przyjmują postawę negocjacyjną, to kontrola glikemii u ich dzieci jest lepsza niż u dzieci rodziców przyjmujących postawę unikania lub działania.120

Jakość życia

Ogólnie dzieci chore na cukrzycę i zdrowi rówieśnicy podobnie oceniają swoją jakość życia.121 Z kolei według rodziców jakość życia ich dzieci jest nieco gorsza niż u rówieśników.122-124 Chłopcy deklarują lepszą jakość życia, podobnie jak młodzi ludzie, którzy chorują od dłuższego czasu, a także osoby o wyższym statusie społeczno-ekonomicznym.121,125-129dzinnym, szczególnie gdy występuje w nim konflikt wokół problemu cukrzycy.131 Upośledzenie jakości życia wydaje się też związane z postrzeganiem przez młodzież cukrzycy jako choroby przygnębiającej, trudnej do leczenia i stresującej, jak również z lękiem przed wystąpieniem hipoglikemii.131,132 Pewne dane wskazują na to, że lepsza jakość życia wiąże się z lepszą kontrolą glikemii, lecz związek ten wydaje się niewielki.124,133-135 W badaniu prospektywnym gorsza jakość życia zwiększała prawdopodobieństwo gorszej kontroli glikemii wskutek rzadszego dokonywania pomiarów stężenia glukozy we krwi.136 Wydaje się, że stosowanie osobistych pomp insulinowych nie pogarsza jakości życia,127,137,138 a nawet może się wiązać się z jej poprawą.130 Dodatkowo ciągły pomiar glikemii nie wydaje się pogarszać jakości życia.139

Interwencje psychospołeczne i behawioralne

Poprzednie systematyczne przeglądy piśmiennictwa wskazują, że w wielu badaniach z grupą kontrolną wykazano skuteczność interwencji psychospołecznych i behawioralnych u dzieci i młodzieży chorych na cukrzycę, chociaż badania te nie są wolne od pewnych ograniczeń natury metodologicznej.3,4,140-142 Większość z tych interwencji traktuje rodzinę jako integralny element procesu leczenia.
Wyniki tych badań wskazują, że metody behawioralne oparte na rodzinie, takie jak: wyznaczanie celów, samokontrola, wzmocnienie pozytywne, kontrakty behawioralne, komunikaty wspierające ze strony rodziców oraz właściwy podział obowiązków w leczeniu cukrzycy, poprawiają stosowanie się do schematu leczenia i kontrolę glikemii.141,143 Ponadto interwencje te wzmacniają wzajemne relacje między rodzicami a nastolatkiem,141,144-146 a  także skutkują lepszym stosowaniem się do schematu leczenia.146 Badania wykazały korzystny wpływ dostosowanej do cukrzycy behawioralnej terapii rodzinnej na łagodzenie konfliktów w rodzinie i stosowanie się do schematu leczenia,147 a także na kontrolę glikemii w ciągu 18 miesięcy.148 W badaniach z grupą kontrolną wykazano, że takie podejście poprawia komunikację rodzic–nastolatek oraz umiejętność radzenia sobie z trudnościami, co ostatecznie korzystnie wpływa na kontrolę glikemii.149
Biorąc pod uwagę kryzys, jaki rozpoznanie choroby wywołuje u dzieci i ich rodzin, dobrą sposobnością do interwencji jest okres tuż po rozpoznaniu choroby. Wyniki leczenia skutecznie poprawiały programy interwencji interdyscyplinarnych.150,151 Wykazano, że interwencje psychologiczno-edukacyjne u dzieci i ich rodzin, promujące umiejętności rozwiązywania problemów oraz zwiększające wsparcie ze strony rodziców we wczesnym okresie choroby, poprawiają długoterminową kontrolę glikemii u dzieci.152 W innych badaniach obejmujących interwencje psychospołeczne po rozpoznaniu choroby zaobserwowano poprawę funkcjonowania rodziny bez poprawy kontroli glikemii.153,154
Badania wykazały, że gdy rodzice pozwalają starszym dzieciom i młodzieży na niezależność w zakresie samodzielnej kontroli choroby przy braku dostatecznej dojrzałości poznawczej i społecznej, u młodych ludzi występuje większe prawdo podobieństwo problemów z leczeniem cukrzycy.155 Dlatego kluczowym aspektem behawioralnej terapii rodzinnej jest znalezienie sposobu, aby w codziennym leczeniu cukrzycy u swoich dzieci rodzice i członkowie rodziny wykazywali się zaangażowaniem i wsparciem, lecz bez zbędnej natarczywości.
Interwencja oparta na pracy zespołowej skupionej na rodzinie zwiększała zaangażowanie rodziny, bez prowokowania konfliktu między jej członkami i bez negatywnego wpływu na jakość życia młodego pacjenta, a także pomagała zapobiec pogorszeniu kontroli glikemii.156 Wykazano, że interwencja psychoedukacyjna dokonywana przez osobę wydelegowaną do opieki nad daną rodziną (tzw. ambasador opieki) podczas regularnych wizyt w poradni zwiększa częstotliwość tych wizyt, zmniejszając zarazem częstość występowania ostrych niekorzystnych zdarzeń, takich jak hipoglikemia oraz wizyty na szpitalnym oddziale ratunkowym.157
W innym badaniu wykorzystywano intensywną wielosystemową terapię domową u młodzieży z podupadłych dzielnic miejskich, z przewlekle niedostateczną kontrolą metaboliczną – populacji chorych, której nie poświęcono wiele uwagi w piśmiennictwie dotyczącym interwencji. Wstępne wyniki sugerowały, że metoda ta może pozytywnie wpływać na wyniki leczenia.158 Wyniki niedawno przeprowadzonego większego badania z randomizacją wskazują, że omawiana metoda zwiększała częstość monitorowania glikemii, zmniejszała częstość hospitalizacji, poprawiała kontrolę glikemii i zmniejszała koszty leczenia.159,160 W później przeprowadzonym badaniu wykazano zmniejszenie częstości hospitalizacji i redukcję kosztów dla młodzieży z grupy dużego ryzyka wymagających wielosystemowej terapii.161
Oceniano również interwencje w grupie rówieśniczej, wykazując, że wsparcie grupy rówieśniczej i rozwiązywanie problemów w jej obrębie może poprawić krótkoterminową kontrolę glikemii.162 Szkolenie umiejętności grupowego radzenia sobie z chorobą poprawia kontrolę glikemii i jakość życia u młodzieży stosującej schematy intensywnej insulinoterapii.163-165 Szkolenie w zakresie radzenia sobie ze stresem i chorobą oraz w zakresie roz- wiązywania problemów realizowane w małych grupach młodzieży zmniejsza stres związany z cukrzycą,166,167 poprawia interakcje społeczne168 oraz wpływa korzystnie na monitorowanie i kontrolę glikemii.169
Kluczowe jest utrzymanie regularnego kontaktu z rodzinami, gdyż – zgodnie z wynikami badań – dzieci rzadko i nieregularnie zgłaszające się na wizyty do zespołu diabetologicznego są bardziej narażone na istotne problemy z kontrolą metaboliczną.170,171 Badania wskazują również, że wczesny okres młodzieńczy wiąże się z dużym ryzykiem w leczeniu cukrzycy, charakteryzując się coraz gorszym przestrzeganiem schematów leczenia,172 co może wynikać z mniejszego zaangażowania rodziców.
Rozmowa motywacyjna wydaje się obiecującą metodą u młodzieży, a wstępne badania wykazały, że poprawia ona kontrolę glikemii.173,174 W dużym wieloośrodkowym badaniu z randomizacją wykazano, że rozmowa motywacyjna z młodzieżą wpływa korzystnie na długoterminową kontrolę glikemii oraz na jakość życia.175 W kolejnym badaniu, koncentrującym się na motywacji przez osobistego trenera, zaobserwowano poprawę glikemii, jednak tylko u starszej młodzieży. U młodszych pacjen- tów nie zanotowano takiej poprawy.176 Ostatnio wykazano, że taka metoda wywiera długotrwały, pozytywny wpływ na kontrolę glikemii u starszej młodzieży.177
W kilku ostatnio przeprowadzanych badaniach oceniono kształcenie umiejętności radzenia sobie z trudnościami u dzieci w wieku szkolnym. Wyniki wskazują, że takie postępowanie wpływa korzystnie na poziom satysfakcji życiowej i funkcjonowanie rodziny.178 Mimo że nie stwierdzono, aby kształcenie umiejętności radzenia sobie z trudnościami u młodszych dzieci było skuteczniejsze od interwencji edukacyjnych, wyniki badań z grupą kontrolną potwierdzają zasadność interwencji grupowych w tej grupie wiekowej.179 Ponadto, korzystne jest również kształcenie umiejętności radzenia sobie z trudnościami u rodziców małych dzieci, jakkolwiek wyniki nie różniły się istotnie w porównaniu z grupą kontrolną otrzymującą wsparcie edukacyjne.116
Wiele z aktualnie prowadzonych badań dotyczy interwencji behawioralnych w ramach wizyt ambulatoryjnych. Na przykład, monitorowanie i dyskusja z młodzieżą nad zagadnieniem jakości życia z czasem poprawiały ich psychospołeczne funkcjonowanie.180 Program skoncentrowany na rodzinie zintegrowany z rutynowymi wizytami ambulatoryjnymi poprawiał kontrolę glikemii oraz zaangażowanie rodziców w przypadku, gdy rodziny uczestniczyły co najmniej w dwóch takich sesjach w 12-miesięcznej obserwacji.181 W dużym wieloośrodkowym badaniu z randomizacją interwencje zespołu ds. rodziny co 3 miesiące w czasie wizyt ambulatoryjnych poprawiły kontrolę glikemii u młodszych nastolatków, chociaż lepsze efekty uzyskano w grupie starszych dzieci.182,183
W najnowszych badaniach oceniano wykorzystanie internetu w zastosowaniu interwencji behawioralnych. Wykazano na przykład, że użycie programów internetowych w rozwiązywaniu problemów związanych z cukrzycą znacznie poprawiło wyniki leczenia cukrzycy i pokonywanie trudności związanych z chorobą, przy stabilnej kontroli glikemii.184 Metoda ta była szczególnie czuła na pokonywanie barier związanych z cukrzycą w odniesieniu do zagadnień społecznych, presji czasu oraz sposobów radzenia sobie z emocjami.185 W innym badaniu oceniono efekty internetowego kształcenia u młodzieży umiejętności radzenia sobie z trudnościami, w porównaniu z interwencjami edukacyjnymi prowadzonymi w internecie. Wyniki tego wieloośrodkowego badania z randomizacją wskazują na poprawę stanu klinicznego u młodzieży w obu ocenianych grupach, potwierdzając tym samym, że behawioralne interwencje u młodych osób chorych na cukrzycę typu 1 można skutecznie prowadzić drogą internetową.186
W metaanalizie badań interwencyjnych mających poprawić przestrzeganie schematu leczenia przez młodzież chorą na cukrzycę typu 1, uwzględniono 15 badań spełniających kryteria włączenia do analizy.187 Stwierdzono niewielką poprawę kontroli glikemii i większy wpływ wieloczynnikowych interwencji dotyczących procesów psychospołecznych i emocjonalnych. W przeglądzie dotyczącym interwencji skoncentrowanych na rodzinie analizie poddano 9 badań, stwierdzając, że takie interwencje poprawiają kontrolę glikemii i funkcjonowanie rodziny, jednocześnie zmniejszając konflikty w rodzinie.188
Podsumowując, wyniki badań z grupą kontrolną wykazały, że interwencje oparte na rodzinie, wykorzystujące wzmocnienie pozytywne i kontrakty behawioralne, szkolenie umiejętności komunikacyjnych i radzenia sobie z problemami, negocjacje celów leczenia cukrzycy oraz współdziałanie rodziców prowadziły nie tylko do lepszego przestrzegania schematu leczenia i poprawy kontroli glikemii, lecz także do poprawy relacji w rodzinie. Interwencje grupowe obejmujące młodych chorych na cukrzycę ukierunkowane na umiejętności radzenia sobie z chorobą i ze stresem również wykazywały pozytywny wpływ na stosowanie się do schematu leczenia, kontrolę glikemii i jakość życia. Interwencje indywidualne u młodzieży wykazały, że rozmowa motywacyjna poprawia długoterminową kontrolę glikemii i parametry psychospołeczne. Coraz więcej danych przemawia za stosowaniem internetu do interwencji behawioralnych.

Piśmiennictwo:

1. Delamater A.M.: ISPAD Clinical Practice Consensus Guidelines 2009 Compendium: psychological care of children and adolescents with diabetes. Pediatr. Diabetes, 2009; 10 (suppl. 12): 175–184
2. Silverstein J., Klingensmith G., Copeland K., et al.: Care of children and adolescents with type 1 diabetes: a statement of the American Diabetes Association. Diabetes Care, 2005; 28: 186–212
3. Hampson S.E., Skinner T., Hart J., et al.: Behavioral interventions for adolescents with type 1 diabetes: how effective are they? Diabetes Care, 2000; 23: 1416–1422
4. Winkley K., Landau S., Eisler I., Ismail K.: Psychological interventions to improve glycaemic control in patients with type 1 diabetes: systematic review and meta-analysis of randomised controlled trials. BMJ, 2006; 333: 65
5. Laron Z., Galatzer A., Karger S.: Psychological aspects of diabetes in children and adolescents. Pediatr. Adolesc. Endocrinol., 1982; 10: 1–247
6. ISPAD: Consensus Guidelines for the Management of Type 1 Diabetes Mellitus in Children and Adolescents, 2000
7. Reynolds K., Helgeson V.: Children with diabetes compared to peers: depressed? distressed? Ann. Behav. Med., 2011; 42: 29–41
8. Young V., Eiser C., Johnson B., et al.: Eating problems in adolescents with type 1 diabetes: a systematic review with meta-analysis. Diabet. Med., 2013; 30: 189–198
9. Kovacs M., Feinberg T., Paulauskas S., Finkelstein R., Pollock M., Crouse-Novak M.: Initial coping responses and psychosocial characteristics of children with insulin-dependent diabetes mellitus. J. Pediatr., 1985; 106: 827–834
10. Grey M., Cameron M.E., Lipman T.H., Thurber F.W., et al.: Psychosocial status of children with diabetes in the first 2 years after diagnosis. Diabetes Care, 1995; 18: 1330–1336
11. Jacobson A.M., Hauser S.T., Lavori P., et al.: Family environment and glycemic control: a four-year prospective study of children and adolescents with insulin-dependent diabetes mellitus. Psychosom. Med., 1994; 56: 401–409
12. Kovacs M., Ho V., Pollock M.H.: Criterion and predictive validity of the diagnosis of adjustment disorder: a prospective study of youths with new-onset insulin-dependent diabetes mellitus. Am. J. Psychiatr., 1995; 152: 523–528
13. Schwartz D.D., Cline V.D., Axelrod M.E., Anderson B.J.: Feasibility, acceptability, and predictive validity of a psychosocial screening program for children and youth newly diagnosed with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2011; 34: 326–331
14. Northam E.A., Anderson P.J., Werther G.A., Warne G.L., Adler R.G., Andrewes D.: Neuropsychological complications of iddm in children 2 years after disease onset. Diabetes Care, 1998; 21: 379–384
15. Helgeson V.S., Snyder P.R., Escobar O., Siminerio L., Becker D.: Comparison of adolescents with andwithout diabetes on indices of psychosocial functioning for three years. J. Pediatr. Psychol., 2007; 32: 794–806
16. Helgeson V.S., Palladino D.K., Reynolds K.A., Becker D.J., Escobar O., Siminerio L.: Relationships and health among emerging adults with and without type 1 diabetes. Health Psychol., 2014; in press
17. Naar-King S., Idalski A., Ellis D., et al.: Gender differences in adherence and metabolic control in urban youth with poorly controlled type 1 diabetes: the mediating role of mental health symptoms. J. Pediatr. Psychol., 2006; 31: 793–802
18. Holmes C.S., Chen R., Streisand R., et al.: Predictors of youth diabetes care behaviors and metabolic control: a structural equation modeling approach. J. Pediatr. Psychol., 2006; 31: 770–784
19. Hood K.K., Huestis S., Maher A., Butler D., Volkening L., Laffel L.M.B.: Depressive symptoms in children and adolescents with type 1 diabetes: association with diabetes-specific characteristics. Diabetes Care, 2006; 29: 1389
20. Herzer M., Hood K.K.: Anxiety symptoms in adolescents with type 1 diabetes: association with blood glucose monitoring and glycemic control. J. Pediatr. Psychol., 2010; 35: 415–425
21. Lawrence J.M., Standiford D.A., Loots B., et al.: Prevalence and correlates of depressed mood among youth with diabetes: the SEARCH for diabetes in youth study. Pediatrics, 2006; 117: 1348–1358
22. Kongkaew C., Jampachaisri K., Chaturongkul C.A., Scholfield C.N.: Depression and adherence to treatment in diabetic children and adolescents: a systematic review and meta-analysis of observational studies. Eur. J. Pediatr., 2014; 173: 203–212
23. Hilliard M.E., Herzer M., Dolan L.M., Hood K.K.: Psychological screening in adolescents with type 1 diabetes predicts outcomes one year later. Diabetes Res. Clin. Pract., 2011; 94: 39–44
24. Hilliard M.E., Wu Y.P., Rausch J., Dolan L.M., Hood K.K.: Predictors of deteriorations in diabetes management and control in adolescents with type 1 diabetes. J. Adolesc. Health, 2013; 52: 28–34
25. Liss D.S., Waller D.A., Kennard B.D., McIntire D., Capra P., Stephens J.: Psychiatric illness and family support in children and adolescents with diabetic ketoacidosis: a controlled study. J. Am. Acad. Child. Adolesc. Psychiatry, 1998; 37: 536–544
26. Anderson B.J., Miller J.P., Auslander W.F., Santiago J.V.: Family characteristics of diabetic adolescents: relationship to metabolic control. Diabetes Care, 1981; 4: 586–594
27. Malik J.A., Koot H.M.: Explaining the adjustment of adolescents with type 1 diabetes: role of diabetesspecific and psychosocial factors. Diabetes Care, 2009; 32: 774–779
28. Delamater A.M., Patino-Fernandez A.M., Smith K.E., Bubb J.: Measurement of diabetes stress in older children and adolescents with type 1 diabetes mellitus. Pediatr. Diabetes, 2013; 14: 50–56
29. Bryden K.S., Peveler R.C., Stein A., Neil A., Mayou R.A., Dunger D.B.: Clinical and psychological course of diabetes from adolescence to young adulthood: a longitudinal cohort study. Diabetes Care, 2001; 24: 1536–1540
30. Wysocki T., Hough B.S., Ward K.M., Green L.B.: Diabetes mellitus in the transition to adulthood: adjustment, self-care, and health status. J. Dev. Behav. Pediatr., 1992; 13: 194–201
31. Colton P.A., Olmsted M.P., Daneman D., Rodin G.M.: Depression, disturbed eating behavior, and metabolic control in teenage girls with type 1 diabetes. Pediatr. Diabetes, 2013; 14: 372–376
32. Bryden K.S., Neil A., Mayou R.A., Peveler R.C., Fairburn C.G., Dunger D.B.: Eating habits, body weight, and insulin misuse. A longitudinal study of teenagers and young adults with type 1 diabetes. Diabetes Care, 1999; 22: 1956–1960
33. Meltzer L.J., Bennett Johnson S., Prine J.M., Banks R.A., Desrosiers P.M., Silverstein J.H.: Disordered eating, body mass, and glycemic control in adolescents with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2001; 24: 678–682
34. Wisting L., Froisland D.H., Skrivarhaug T., Dahl-Jorgensen K., Ro O.: Disturbed eating behavior and omission of insulin in adolescents receiving intensified insulin treatment: a nationwide population-based study. Diabetes Care, 2013; 36: 3382–3387
35. Rydall A.C., Rodin G.M., Olmsted M.P., Devenyi R.G., Daneman D.: Disordered eating behavior and microvascular complications in young women with insulin-dependent diabetes mellitus. N. Engl. J. Med., 1997; 336: 1849–1854
36. Goebel-Fabbri A.E., Fikkan J., Franko D.L., Pearson K., Anderson B.J., Weinger K.: Insulin restriction and associated morbidity and mortality in women with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2008; 31: 415–419
37. Young-Hyman D.L., Davis C.L.: Disordered eating behavior in individuals with diabetes importance of context, evaluation, and classification. Diabetes Care, 2010; 33: 683–689
38. Holmes C.S., Richman L.C.: Cognitive profiles of children with insulin-dependent diabetes. J. Dev. Behav. Pediatr., 1985; 6: 323–326
39. Ryan C., Vega A., Longstreet C., Drash A.: Neuropsychological changes in adolescents with insulin-dependent diabetes. J. Consult. Clin. Psychol., 1984; 52: 335–342
40. Ryan C., Vega A., Drash A.: Cognitive deficits in adolescents who developed diabetes early in life. Pediatrics, 1985; 75: 921–927
41. Rovet J.F., Ehrlich R.M., Hoppe M.: Specific intellectual deficits in children with early onset diabetes mellitus. Child Dev., 1988; 59: 226–234
42. Asvold B.O., Sand T., Hestad K., Bjorgaas M.R.: Cognitive function in type 1 diabetic adults with early exposure to severe hypoglycemia: a 16-year follow-up study. Diabetes Care, 2010; 33: 1945–1947
43. Perantie D.C., Lim A., Wu J., et al.: Effects of prior hypoglycemia and hyperglycemia on cognition in children with type 1 diabetes mellitus. Pediatr. Diabetes, 2008; 9: 87–95
44. Patino-Fernandez A.M., Delamater A.M., Applegate E.B., et al.: Neurocognitive functioning in preschool-age children with type 1 diabetes mellitus. Pediatr. Diabetes, 2010; 11: 424–430
45. Holmes C.S., Dunlap W.P., Chen R.S., Cornwell J.M.: Gender differences in the learning status of diabetic children. J. Consult. Clin. Psychol., 1992; 60: 698–704
46. Schoenle E.J., Schoenle D., Molinari L., Largo R.H.: Impaired intellectual development in children with type I diabetes: association with HbA1 c, age at diagnosis and sex. Diabetologia, 2002; 45: 108–114
47. McCarthyA.M., et al.: Factors associated with academic achievement in children with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2003; 26: 112–117
48. Ryan C.M.: Searching for the origin of brain dysfunction in diabetic children: going back to the beginning. Pediatr. Diabetes, 2008; 9: 527–530
49. Parent K.B., Wodrich D.L., Hasan K.S.: Type 1 diabetes mellitus and school: a comparison of patients and healthy siblings. Pediatr. Diabetes, 2009; 10: 554–562
50. Northam E.A., et al.: Predictors of change in the neuropsychological profiles of children with type 1 diabetes 2 years after disease onset. Diabetes Care, 1999; 22: 1438–1444
51. Lin A., et al.: Neuropsychological profiles of young people with type 1 diabetes 12 yr after disease onset. Pediatr. Diabetes, 2010; 11: 235–243
52. Naguib J.M., et al.: Neuro-cognitive performance in children with type 1 diabetes – a meta-analysis. J. Pediatr. Psychol., 2009; 34: 271–282
53. Gaudieri P.A., Chen R., Greer T.F., Holmes C.S.: Cognitive function in children with type 1 diabetes: a meta-analysis. Diabetes Care, 2008; 31: 1892–1897
54. Jacquez F., Stout S., Alvarez-Salvat R., et al.: Parent perspectives of diabetes management in schools. Diabetes Educ., 2008; 34: 996–1003
55. Wagner J., Heapy A., James A., Abbott G.: Brief report: glycemic control, quality of life, and school experiences among students with diabetes. J. Pediatr. Psychol., 2006; 31: 764–769
56. Tsiouli E., Alexopoulos E.C., Stefanaki C., Darviri C., Chrousos G.P.: Effects of diabetes-related family stress on glycemic control in young patients with type 1 diabetes: systematic review. Can. Fam. Physician, 2013; 59: 143–149
57. Miller-Johnson S., Emery R.E., Marvin R.S., Clarke W., Lovinger R., Martin M.: Parent-chld relationships and the management of insulin-dependent diabetes mellitus. J. Consult. Clin. Psychol., 1994; 62: 603–610
58. La Greca A.M., Auslander W.F., Greco P., Spetter D., Fisher Jr. E.B., Santiago J.V.: I get by with a little help from my family and friends: adolescents’ support for diabetes care. J. Pediatr. Psychol., 1995; 20: 449–476
59. Anderson B., Ho J., Brackett J., Finkelstein D., Laffel L.: Parental involvement in diabetes management tasks: relationships to blood glucose monitoring adherence and metabolic control in young adolescents with insulin-dependent diabetes mellitus. J. Pediatr., 1997; 130: 257–265
60. Davis C.L., Delamater A.M., Shaw K.H., et al.: Parenting styles, regimen adherence, and glycemic control in 4- to 10-year-old children with diabetes. J. Pediatr. Psychol., 2001; 26: 123–129
61. Wysocki T., Iannotti R., Weissberg-Benchell J., et al.: Diabetes problem solving by youths with type 1 diabetes and their caregivers: measurement, validation, and longitudinal associations with glycemic control. J. Pediatr. Psychol., 2008; 33: 875–884
62. Helgeson V.S., Reynolds K.A., Siminerio L., Escobar O., Becker D.: Parent and adolescent distribution of responsibility for diabetes self-care: links to health outcomes. J. Pediatr. Psychol., 2008; 33: 497–508
63. Wysocki T., Nansel T.R., Holmbeck G.N., et al.: Collaborative involvement of primary and secondary caregivers: associations with youths’ diabetes outcomes. J. Pediatr. Psychol., 2009; 34: 869–81
64. Cameron F.J., Skinner T.C., De Beaufort C.E., et al.: Are family factors universally related tometabolic outcomes in adolescents with type 1 diabetes? Diabet. Med., 2008; 25: 463–468
65. Hilliard M.E., Holmes C.S., Chen R., Maher K., Robinson E., Streisand R.: Disentangling the roles of parental monitoring and family conflict in adolescents’ management of type 1 diabetes. Health Psychol., 2013; 32: 388–396
66. Sood E.D., Pendley J.S., Delamater A.M., Rohan J.M., Pulgaron E.R., Drotar D.: Mother– father informant discrepancies regarding diabetes management: associations with diabetes-specific family conflict and glycemic control. Health Psychol., 2012; 31: 571–579
67. Rohan J.M., Rausch J.R., Pendley J.S., et al.: Identification and prediction of group-based glycemic control trajectories during the transition to adolescence. Health Psychol., 2014; in press
68. Shorer M., David R., Schoenberg-Taz M., Levavi-Lavi I., Phillip M., Meyerovitch J.: Role of parenting style in achieving metabolic control in adolescents with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2011; 34: 1735–1737
69. Berg C.A., Schindler I., Maharajh S.: Adolescents’ and mothers’ perceptions of the cognitive and relational functions of collaboration and adjustment in dealing with type 1 diabetes. J. Fam. Psychol., 2008; 22: 865–874
70. Orr D.P., Golden M.P., Myers G., Marrero D.G.: Characteristics of adolescents with poorly controlled diabetes referred to a tertiary care center. Diabetes Care, 1983; 6: 170–175
71. White K., Kolman M.L., Wexler P., Polin G., Winter R.J.: Unstable diabetes and unstable families: a psychosocial evaluation of diabetic children with recurrent ketoacidosis. Pediatrics, 1984; 73: 749–755
72. Forsander G.A., Sundelin J., Persson B.: Influence of the initial management regimen and family social situation on glycemic control and medical care in children with type I diabetes mellitus. Acta Paediatr., 2000; 89: 1462–1468
73. Overstreet S., Goins J., Chen R.S., et al.: Family environment and the interrelation of family structure, child behavior, and metabolic control for children with diabetes. J. Pediatr. Psychol., 1995; 20: 435–447
74. Thompson S.J., Auslander W.F., White N.H.: Comparison of single-mother and two-parent families on metabolic control of children with diabetes. Diabetes Care, 2001; 24: 234–238
75. Auslander W.F., Thompson S., Dreitzer D., White N.H., Santiago J.V.: Disparity in glycemic control and adherence between african-american and caucasian youths with diabetes: family and community contexts. Diabetes Care, 1997; 20: 1569–1575
76. Delamater A.M., Albrecht D.R., Postellon D.C., Gutai J.P.: Racial differences in metabolic control of children and adolescents with type i diabetes mellitus. Diabetes Care, 1991; 14: 20–25
77. Delamater A.M., Shaw K.H., Applegate E.B., et al.:Risk for metabolic control problems in minority youth with diabetes. Diabetes Care, 1999; 22: 700–705
78. Gallegos-Macias A.R., Macias S.R., Kaufman E., Skipper B., Kalishman N.: Relationship between glycemic control, ethnicity and socioeconomic status in Hispanic and white non-Hispanic youths with type 1 diabetes mellitus. Pediatr. Diabetes, 2003; 4: 19–23
79. Petitti D.B., Klingensmith G.J., Bell R.A., et al.: Glycemic control in youth with diabetes: the SEARCH for diabetes in youth study. J. Pediatr., 2009; 155: 668–672 e3
80. Redondo M.J., Connor C.G., Ruedy K.J., et al.: Pediatric diabetes consortium type 1 diabetes new onset (NeOn) study: factors associated with HbA1c levels one year after diagnosis. Pediatr. Diabetes, 2014; 15: 294–302
81. Cengiz E., Xing D., Wong J.C., et al.: Severe hypoglycemia and diabetic ketoacidosis among youth with type 1 diabetes in the T1D Exchange clinic registry. Pediatr. Diabetes, 2013; 14: 447–454
82. Whittemore R., Jaser S., Chao A., Jang A., Grey M.: Psychological experience of parents of children with type 1 diabetes: a systematic mixed-studies review. Diabetes Educ., 2012; 38: 562–579
83. Kovacs M., Finkelstein R., Feinberg T.L., Crouse-Novak M., Paulauskas S., Pollock M.: Initial psychologic responses of parents to the diagnosis of insulin dependent diabetes mellitus in their children. Diabetes Care, 1985; 8: 568–575
84. Landolt M.A., Ribi K., Laimbacher J., Vollrath M., Gnehm H.E., Sennhauser F.H.: Brief report: posttraumatic stress disorder in parents of children with newly diagnosed type 1 diabetes. J. Pediatr. Psychol., 2002; 27: 647–652
85. Forsander G., Persson B., Sundelin J., Berglund E., Snellman K., Hellstrom R.: Metabolic control in children with insulin-dependent diabetes mellitus 5y after diagnosis. Early detection of patients at risk for poor metabolic control. Acta Padiatrica, 1998; 87: 857–864
86. Barnard K., Thomas S., Royle P., Noyes K., Waugh N.: Fear of hypoglycaemia in parents of young children with type 1 diabetes: a systematic review. BMC Pediatr., 2010; 10: 50
87. Haugstvedt A., Wentzel-Larsen T., Graue M., Sovik O., Rokne B.: Fear of hypoglycaemia in mothers and fathers of children with type 1 diabetes is associated with poor glycaemic control and parental emotional distress: a population-based study. Diabet. Med., 2010; 27: 72–78
88. Peters L.W., Nawijn L., van Kesteren N.: How adolescents with diabetes experience social support from friends: two qualitative studies. Scientifica, 2014 89. Malik J.A., Koot H.M.: Assessing diabetes support in adolescents: factor structure of the Modified Diabetes Social Support Questionnaire (M-DSSQFamily). Pediatr. Diabetes, 2011; 12: 258–265
90. Malik J.A., Koot H.M.: Assessing diabetes support in adolescents: factor structure of the modified Diabetes Social Support Questionnaire (DSSQ–Friends). Diabet. Med., 2012; 29: e232–e240
91. La Greca A.M., Bearman K.J.: The diabetes social support questionnaire-family version: evaluating adolescents’ diabetes-specific support from family members. J. Pediatr. Psychol., 2002; 27: 665–676
92. Hains A.A., Berlin K.S., Davies W.H., Smothers M.K., Sato A.F., Alemzadeh R.: Attributions of adolescents with type 1 diabetes related to performing diabetes care around friends and peers: the moderating role of friend support. J. Pediatr. Psychol., 2007; 32: 561–570
93. Helgeson V.S., Siminerio L., Escobar O., Becker D.: Predictors of metabolic control among adolescents with diabetes: a 4-year longitudinal study. J. Pediatr. Psychol., 2009; 34: 254–270
94. Sullivan-Bolyai S., Bova C., Leung K., Trudeau A., Lee M., Gruppuso P.: Social support to empower parents (STEP): an intervention for parents of young children newly diagnosed with type 1 diabetes. Diabetes Educ., 2010; 36: 88–97
95. Carcone A.I., Ellis D., Weisz A., Naar-King S.: Social support for diabetes illness management: supporting adolescents and caregivers. J. Dev. Behav. Pediatr., 2011; 32: 581
96. Hanson S.L., Pichert J.W.: Perceived stress and diabetes control in adolescents. Health Psychol., 1986; 5: 439–452
97. Worrall-Davies A., Holland P., Berg I., Goodyer I.: The effect of adverse life events on glycaemic control in children with insulin dependent diabetes mellitus. Eur. Child Adolesc. Psychiatry, 1999; 8: 11–16
98. Hema D.A., Roper S.O., Nehring J.W., Call A., Mandleco B.L., Dyches T.T.: Daily stressors and coping responses of children and adolescents with type 1 diabetes. Child Care Health Dev., 2009; 35: 330–339
99. Kuttner M.J., Delamater A.M., Santiago J.V.: Learned helplessness in diabetic youths. J. Pediatr. Psychol., 1990; 15: 581–594
100. Delamater A.M., Kurtz S.M., Bubb J., White N.H., Santiago J.V.: Stress and coping in relation to metabolic control of adolescents with type 1 diabetes. J. Dev. Behav. Pediatr., 1987; 8: 136–140
101. Grossman H.Y., Brink S., Hauser S.T.: Self-efficacy in adolescent girls and boys with insulin-dependent diabetes mellitus. Diabetes Care, 1987; 10: 324–329
102. Graue M., Wentzel-Larsen T., Bru E., Hanestad B.R., Sovik O.: The coping styles of adolescents with type 1 diabetes are associated with degree of metabolic control. Diabetes Care, 2004; 27: 1313–1317
103. Luyckx K., Seiffge-Krenke I., Hampson S.E.: Glycemic control, coping, and internalizing and externalizing symptoms in adolescents with type 1 diabetes a crosslagged longitudinal approach. Diabetes Care, 2010; 33: 1424–1429
104. Yi-Frazier J.P., Yaptangco M., Semana S., et al.: The association of personal resilience with stress, coping, and diabetes outcomes in adolescents with type 1 diabetes: Variable- and person-focused approaches. J. Health Psychol., 2014; in press
105. Van Bussel A., Nieuwesteeg A., Janssen E.: Goal disturbance and coping in children with type I diabetes mellitus: relationships with health-related auality of life and A1C. Can. J. Diabetes, 2013; 37: 169–174
106. Skočić M., Rudan V., Brajković L., Marčinko D.: Relationship among psychopathological dimensions, coping mechanisms, and glycemic control in a Croatian sample of adolescents with diabetes mellitus type 1. Eur. Child Adolesc. Psychiatry, 2010; 19: 525–533
107. Hanson C.L., Cigrang J.A., Harris M.A., Carle D.L., Relyea G., Burghen G.A.: Coping styles in youths with insulin-dependent diabetesmellitus. J. Consult. Clin. Psychol., 1989; 57: 644–651
108. Jaser S., White L.: Coping and resilience in adolescents with type 1 diabetes. Child Care Health Dev., 2011; 37: 335–342
109. Bond G.G., Aiken L.S., Somerville S.C.: The health belief model and adolescents with insulin-dependent diabetes mellitus. Health Psychol., 1992; 11: 190–198
110. Brownlee-Duffeck M., Peterson L., Simonds J.F., Goldstein D., Kilo C., Hoette S.: The role of health beliefs in the regimen adherence and metabolic control of adolescents and adults with diabetes mellitus. J. Consult. Clin. Psychol., 1987; 55: 139–144
111. Palardy N., Greening L., Ott J., Holderby A., Atchison J.: Adolescents’ health attitudes and adherence to treatment for insulin-dependent diabetes mellitus. J. Dev. Behav. Pediatr., 1998; 19: 31–37
112. Skinner T.C., Hampson SE.: Personal models of diabetes in relation to self-care, well-being, and glycemic control: a prospective study in adolescence. Diabetes Care, 2001; 24: 828–833
113. Skinner T.C., Hampson S.E., Fife-Schaw C.: Personality, personal model beliefs, and self-care in adolescents and young adults with type 1 diabetes. Health Psychol., 2002; 21: 61–70
114. Patino A.M., Sanchez J., Eidson M., Delamater A.M.: Health beliefs and regimen adherence in minority adolescents with type 1 diabetes. J. Pediatr. Psychol., 2005; 30: 503–512
115. Grey M.: Coping and psychosocial adjustment in mothers of young children with type 1 diabetes. J. Assoc. Care Child Health, 2009; 38: 91–106
116. Grey M., Jaser S., Whittemore R., Jeon S., Lindemann E.: Coping skills training for parents of children with type 1 diabetes: 12-month outcomes. Nurs. Res., 2011; 60: 173
117. Jaser S.S., Linsky R., Grey M.: Coping and psychological distress in mothers of adolescents with type 1 diabetes. Matern. Child Health J., 2014; 18: 101–108
118. Pisula E., Czaplinska C.: Coping with stress in adolescents with type 1 diabetes and their mothers. Eur. J. Med. Res., 2010; 15: 115–119
119. Streisand R., Mackey E.R., Herge W.: Associations of parent coping, stress, and well-being in mothers of children with diabetes: examination of data from a national sample. Matern. Child Health J., 2010; 14: 612–617
120. Korner A., Wurz J., Brosseau D.C., Brahler E., Kapellen T., Kiess W.: Parental dyadic coping in families of children and adolescents with type 1 diabetes. J. Pediatr. Endocrinol. Metab., 2013; 26: 867–875
121. Nieuwesteeg A., Pouwer F., van der Kamp R., van Bakel H., Aanstoot H.J., Hartman E.: Quality of life of children with type 1 diabetes: a systematic review. Curr. Diabetes. Rev., 2012; 8: 434–443
122. Varni J.W., Burwinkle T.M., Jacobs J.R., Gottschalk M., Kaufman F., Jones K.L.: The PedsQL™ in type 1 and type 2 diabetes: reliability and validity of the Pediatric Quality of Life Inventory™ generic core scales and type 1 diabetes module. Diabetes Care, 2003; 26: 631–637
123. Upton P., Eiser C., Cheung I., et al.: Measurement properties of the UK-English version of the Pediatric Quality of Life Inventory™ 4.0 (PedsQL™) generic core scales. Health Qual. Life Outcomes, 2005; 3: 22
124. Hesketh K.D., Wake M.A., Cameron F.J.: Health-related quality of life and metabolic control in children with type 1 diabetes: a prospective cohort study. Diabetes Care, 2004; 27: 415–420
125. Wake M., Hesketh K., Cameron F.: The Child Health Questionnaire in children with diabetes: cross-sectional survey of parent and adolescent-reported functional health status. Diabet. Med., 2000; 17: 700–707
126. Hassan K., Loar R., Anderson B.J., Heptulla R.A.: The role of socioeconomic status, depression, quality of life, and glycemic control in type 1 diabetes mellitus. J. Pediatr., 2006; 149: 526–531
127. Froisland D.H., Graue M., Markestad T., Skrivarhaug T., Wentzel-Larsen T., Dahl-Jorgensen K.: Health-related quality of life among Norwegian children and adolescents with type 1 diabetes on intensive insulin treatment: a population-based study. Acta Paediatr., 2013; 102: 889–895
128. Hilliard M.E., Lawrence J.M., Modi A.C., et al.: Identification ofminimal clinically important difference scores of the PedsQL in children, adolescents, and young adults with type 1 and type 2 diabetes. Diabetes Care, 2013; 36: 1891–1897
129. Sand P., Kljajić M., Schaller J., Forsander G.: The reliability of the health related quality of life questionnaire PedsQL 3.0 Diabetes Module™ for Swedish children with type 1 diabetes. Acta Paediatr., 2012; 101: e344–e349
130. Lawrence J.M., Yi-Frazier J.P., Black M.H., et al.: Demographic and clinical correlates of diabetes-related quality of life among youth with type 1 diabetes. J. Pediatr., 2012; 161: 201–207 e2
131. Laffel L.M.B., Connell A., Vangsness L., Goebel-Fabbri A., Mansfield A., Anderson B.J.: General quality of life in youth with type 1 diabetes relationship to patient management and diabetes-specific family conflict. Diabetes Care, 2003; 26: 3067–3073
132. Johnson S.R., Cooper M.N., Davis E.A., Jones T.W.: Hypoglycaemia, fear of hypoglycaemia and quality of life in children with type 1 diabetes and their parents. Diabet. Med., 2013; 30: 1126–1131
133. Grey M., Boland E.A., Yu C., Sullivan-Bolyai S., Tamborlane W.V.: Personal and family factors associated with quality of life in adolescents with diabetes. Diabetes Care, 1998: 21: 909–914
134. Guttmann-Bauman I., Flaherty B.P., Strugger M., McEvoy R.C.: Metabolic control and quality-of-life self-assessment in adolescents with IDDM. Diabetes Care, 1998: 21: 915–918
135. Hoey H., Aanstoot H.J., Chiarelli F., et al.: Good metabolic control is associated with better quality of life in 2,101 adolescents with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2001; 24: 1923–1928
136. Hilliard M.E., Mann K.A., Peugh J.L., Hood K.K.: How poorer quality of life in adolescence predicts subsequent type 1 diabetes management and control. Patient Educ. Couns., 2013; 91: 120–125
137. Wagner V.M., Müller-Godeffroy E., Sengbusch S., Häger S., Thyen U.: Age, metabolic control and type of insulin regime influences health-related quality of life in children and adolescents with type 1 diabetes mellitus. Eur. J. Pediatr., 2005; 164: 491–496
138. Valenzuela J.M., Patino A.M., McCullough J., et al.: Insulin pump therapy and health-related quality of life in children and adolescents with type 1 diabetes. J. Pediatr. Psychol., 2006; 31: 650–660
139. Juvenile Diabetes Research Foundation Continuous Glucose Monitoring Study Group, Beck R.W., Lawrence J.M., et al.: Quality-of-life measures in children and adults with type 1 diabetes: juvenile diabetes research foundation continuous glucose monitoring randomized trial. Diabetes Care, 2010; 33: 2175–2177
140. Hampson S.E., Skinner T.C., Hart J., et al.: Effects of educational and psychosocial interventions for adolescents with diabetes mellitus: a systematic review. Health Technol. Assess., 2001; 5: 1–79
141. Murphy H.R., Rayman G., Skinner T.C.: Psychoeducational interventions for children and young people with type 1 diabetes. Diabet. Med., 2006; 23: 935–43
142. Delamater A.M., Jacobson A.M., Anderson B., et al.: Psychosocial therapies in diabetes: report of the psychosocial therapies working group. Diabetes Care, 2001; 24: 1286–1292
143. Anderson B.J., Brackett J., Ho J., Laffel L.M.: An office-based intervention tomaintain parent-adolescent teamwork in diabetes management. Impact on parent involvement, family conflict, and subsequent glycemic control. Diabetes Care, 1999: 22: 713–721
144. Wysocki T., Miller K.M., Greco P., et al.: Behavior therapy for families of adolescents with diabetes: Effects on directly observed family interactions. Behav. Ther., 1999: 30: 507–525
145. Wysocki T., Harris M.A., Greco P., et al.: Randomized, controlled trial of behavior therapy for families of adolescents with insulin-dependent diabetes mellitus. J. Pediatr. Psychol., 2000; 25: 23–33
146. Wysocki T., Greco P., Harris M.A., Bubb J., White N.H.: Behavior therapy for families of adolescents with diabetes: maintenance of treatment effects. Diabetes Care, 2001; 24: 441–446
147. Wysocki T., Harris M.A., Buckloh L.M., et al.: Effects of behavioral family systems therapy for diabetes on adolescents’ family relationships, treatment adherence, and metabolic control. J. Pediatr. Psychol., 2006; 31: 928–938
148. Wysocki T., Harris M.A., Buckloh L.M., et al.: Randomized trial of behavioral family systems therapy for diabetes: maintenance of effects on diabetes outcomes in adolescents. Diabetes Care, 2007; 30: 555–560
149. Wysocki T., Harris M.A., Buckloh L.M., et al.: Randomized, controlled trial of behavioral family systems therapy for diabetes: maintenance and generalization of effects on parent-adolescent communication. Behav. Ther., 2008; 39: 33–46
150. Laron Z., Galatzer A., Amir S., Gil R., Karp M., Mimouni M.: A multidisciplinary, comprehensive, ambulatory treatment scheme for diabetes mellitus in children. Diabetes Care, 1979: 2: 342–348
151. Galatzer A., Amir S., Gil R., Karp M., Laron Z.: Crisis intervention program in newly diagnosed diabetic children. Diabetes Care, 1982: 5: 414–419
152. Delamater A.M., Bubb J., Davis S.G., et al.: Randomized prospective study of self-management training with newly diagnosed diabetic children. Diabetes Care, 1990: 13: 492–498
153. Sundelin J., Forsander G., Mattson S.E.: Familyoriented support at the onset of diabetes mellitus: a comparison of two group conditions during 2 years following diagnosis. Acta Paediatr., 1996: 85: 49–55
154. Sullivan Bolyai S., Grey M., Deatrick J., Gruppuso P., Giraitis P., Tamboriane W.: Helping other mothers effectively work at raising young children with type 1 diabetes. Diabetes Educ., 2004; 30: 476–84
155. Wysocki T., Taylor A., Hough B.S., Linscheid T.R., Yeates K.O., Nagueri J.A.: Deviation from developmentally appropriate self-care autonomy: association with diabetes outcomes. Diabetes Care, 1996: 19: 119–125
156. Laffel L.M.B., Vangsness L., Connell A., Goebel- Fabbri A., Butler D., Anderson B.: Impact of ambulatory, family-focused teamwork intervention on glycemic control in youth with type 1 diabetes. J. Pediatr., 2003; 142: 409–416
157. Svoren B.M., Bulter B., Levine B.-S., Anderson B.J., Laffel L.M.B.: Reducing acute adverse outcomes in youths with type 1 diabetes: a randomized. Control. Trial. Pediatr., 2003; 112: 914–922
158. Harris M.A., Mertlich D.: Piloting home-based behavioral family systems therapy for adolescents with poorly controlled diabetes. Child Health Care, 2003; 32: 65–79
159. Ellis D.A., Frey M.A., Naar-King S., Templin T., Cunningham P.B., Cakan N.: Use of Multisystemic therapy to improve regimen adherence among adolescents with type 1 diabetes in chronic poor metabolic control: a randomized controlled trial. Diabetes Care, 2005; 28: 1604–1610
160. Ellis D.A., Naar-King S., Frey M., Templin T., Rowland M., Cakan N.: Multisystemic treatment of poorly controlled type 1 diabetes: effects on medical resource utilization. J. Pediatr. Psychol., 2005; 30: 656–666
161. Ellis D.A., Naar-King S., Templin T., et al.: Multisystemic therapy for adolescents with poorly controlled type 1 diabetes: reduced diabetic ketoacidosis admissions and related costs over 24 months. Diabetes Care, 2008; 31: 1746–1747
162. Anderson B.J., Wolf F.M., Burkhart M.T., Cornell R.G., Bacon G.E.: Effects of peer-group intervention on metabolic control of adolescents with iddm: randomized outpatient study. Diabetes Care, 1989: 12: 179–183
163. Boland E.A., Grey M., Oesterle A., Fredrickson L., Tamborlane W.V.: Continuous subcutaneous insulin infusion. A new way to lower risk of severe hypoglycemia, improvemetabolic control, and enhance coping in adolescents with type 1 diabetes. Diabetes Care, 1999: 22: 1779–1784
164. Grey M., Boland E.A., Davidson M., Yu C., Sullivan-Bolyai S., Tamborlane W.V.: Short-term effects of coping skills training as adjunct to intensive therapy in adolescents. Diabetes Care, 1998: 21: 902–908
165. Grey M., Boland E.A., Davidson M., Li J., Tamborlane W.V.: Coping skills training for youth with diabetes mellitus has long-lasting effects on metabolic control and quality of life. J. Pediatr., 2000; 137: 107–113
166. Boardway R.H., Delamater A.M., Tomakowsky J., Gutai J.: Stress management training for adolescents with diabetes. J. Pediatr. Psychol., 1993: 18: 29–45
167. Hains A.A., Davies W., Parton E., Totka J., Amoroso-Camarata J.: A stress management intervention for adolescents with type i diabetes. Diabetes Educ., 2000; 26: 417–424
168. Méndez F.J., Beléndez M.: Effects of a behavioral intervention on treatment adherence and stress management in adolescents with IDDM. Diabetes Care, 1997: 20: 1370–1375
169. Cook S., Herold K., Edidin D.V., Briars R.: Increasing problem solving in adolescents with type 1 diabetes: the choices diabetes program. Diabetes Educ., 2002; 28: 115–124 ,
170. Jacobson A.M., Hauser S.T., Willet J., Wolfsdorf J.I., Herman L.: Consequences of irregular versus continuous medical follow-up in children and adolescents with insulin-dependent diabetes mellitus. J. Pediatr., 1997: 131: 727–733
171. Kaufman F.R., Halvorson M., Carpenter S.: Association between diabetes control and visits to a multidisciplinary pediatric diabetes clinic. Pediatrics, 1999: 103: 948–951
172. Johnson S.B., Kelly M., Henretta J.C., Cunningham W.R., Tomer A., Silverstein J.A.: A longitudinal analysis of adherence and health status in childhood diabetes. J. Pediatr. Psychol., 1992: 17: 537–553
173. Viner R.M., Christie D., Taylor V., Hey S.: Motivational/solution-focused intervention improves HbA1c in adolescents with type 1 diabetes: a pilot study. Diabet. Med., 2003; 20: 739–742
174. Channon S., Smith V.J., Gregory J.W.: A pilot study of motivational interviewing in adolescents with diabetes. Arch. Dis. Child., 2003; 88: 680–683
175. Channon S.J., Huws-Thomas M., Rollnick S., et al.: A multicenter randomized controlled trial of motivational interviewing in teenagers with diabetes. Diabetes Care, 2007; 30: 1390–1395
176. Nansel T.R., Iannotti R.J., Simons-Morton B.G., et al.: Diabetes personal trainer outcomes: short-term and 1-year outcomes of a diabetes personal trainer intervention among youth with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2007; 30: 2471–2477
177. Nansel T.R., Iannotti R.J., Simons-Morton B.G., Plotnich L.P., Clark L.M., Zeitzoff L.: Long-term maintenance of treatment outcomes: diabetes personal trainer intervention for youth with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2009; 32: 807–809
178. Ambrosino J.M., Fennie K., Whittemore R., Jaser S., Dowd M.F., Grey M.: Short-term effects of coping skills training in school-age children with type 1 diabetes. Pediatr. Diabetes, 2008; 9: 74–82
179. Grey M., Whittemore R., Jaser S., et al.: Effects of coping skills training in school-age children with type 1 diabetes. Res. Nurs. Health, 2009; 32: 405–418
180. De Wit M., Delemarre-Van de Waal H.A., Pouwer F., Gemke R.J.B.J., Snoek F.J.: Monitoring and discussing health-related quality of life in adolescents with type 1 diabetes improve psychosocial well-being: a randomized controlled trial. Diabetes Care, 2008; 31: 1521–1526
181. Murphy H.R., Wadham C., Rayman G., Skinner T.C.: Approaches to integrating paediatric diabetes care and structured education: experiences from the Families, Adolescents, and Children’sTeamwork Study (FACTS). Diabet. Med., 2007; 24: 1261–1268
182. Nansel T.R., Anderson B.J., Laffel L.M.B., et al.: A multisite trial of a clinic-integrated intervention for promoting family management of pediatric type 1 diabetes: feasibility and design. Pediatr. Diabetes, 2009; 10: 105–115
183. Nansel T.R., Iannotti R.J., Liu A.: Clinic-integrated behavioral intervention for families of youth with type 1 diabetes: randomized clinical trial. Pediatrics, 2012; 129: e866–e873
184. Mulvaney S.A., Rothman R.L., Wallston K.A., Lybarger C., Dietrich M.S.: An internet-based program to improve self-management in adolescents with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2010; 33: 602–604
185. Mulvaney S.A., Rothman R.L., Osborn C.Y., Lybarger C., Dietrich S., Wallston K.A.: Self-management problem solving for adolescents with type 1 diabetes: Intervention processes associated with an Internet program. Patient Educ. Couns., 2011; 85: 140–142
186. Grey M., Whittemore R., Jeon S., Murphy K., Faulkner M.S., Delamater A.: Internet psychoeducation programs improve outcomes in for youth with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2013; 36: 2475–2482
187. Hood K.K., Rohan J.M., Peterson C.M., Drotar D.: Interventions with adherence-promoting components in pediatric type 1 diabetes: meta-analysis of their impact on glycemic control. Diabetes Care, 2010; 33: 1658–1664
188. McBroom L.A., Enriquez M.: Review of familycentered interventions to enhance the health outcomes of children with type 1 diabetes. Diabetes Educ., 2009; 35: 428–438

Czytaj następny:

Napisz do nas

Zadaj pytanie ekspertowi, przyślij ciekawy przypadek, zgłoś absurd, zaproponuj temat dziennikarzom.
Pomóż redagować portal.
Pomóż usprawnić system ochrony zdrowia.