Cukrzyca u młodzieży

15.07.2016
F. J. Cameron, R. Amin, C. de Beaufort, E. Codner, C. L. Acerini
Diabetes in adolescence. Pediatric Diabetes, 2014; 15 (suppl. 20): 245–256
Tłumaczyła dr n. med. Patrycja Marciniak-Stępak
Konsultowała prof. dr hab. n. med. Przemysława Jarosz-Chobot, Klinika Diabetologii Dziecięcej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach

Podsumowanie i zalecenia

- Okres młodzieńczy jest przejściowym etapem rozwoju pomiędzy dzieciństwem a dorosłością.

- Potrzeby młodzieży związane z opieką zdrowotną oraz emocjonalne różnią się znacznie od potrzeb dzieci i dorosłych.

- Bardzo ważne jest zrozumienie psychospołecznego oraz fizjologicznego rozwoju młodzieży. Trzeba pamiętać, że w tym kontekście choroby przewlekłe, takie jak cukrzyca, mogą ograniczać ich doświadczenia życiowe (E).

- U wielu osób w wieku młodzieńczym dochodzi do pogorszenia kontroli metabolicznej, między innymi z powodu:
– zmian hormonalnych, które zwiększają insulinooporność (B),
– nieregularnego spożywania posiłków i nieregularnej aktywności fizycznej (C),
– niedostatecznego przestrzegania schematów leczenia (C),
– zaburzeń odżywiania (C) oraz
– ryzykownych zachowań (C/E).

- Zwiększenie masy ciała, obserwowane zwłaszcza u dziewcząt (C/E), może skłaniać pacjenta do pomijania dawek insuliny w celu zmniejszenia masy ciała (C).

- Istotne jest rozwijanie odpowiednich umiejętności komunikacji w celu ułatwienia nauczania i edukacji, jednocześnie przy uznaniu potrzeby prywatności i poufności (E).

- Dotychczas wykazano, iż działania psychoedukacyjne przynoszą umiarkowane korzyści psychologiczne, ale nie wpływają na kontrolę glikemii (B/C).

- W niedawno przeprowadzonych badaniach z randomizacją wykazano, że rozmowa motywująca nie wpływa korzystnie ani na parametry oceny psychologicznej, ani na kontrolę glikemii (A).

- Wykształcenie pełnej zaufania i motywującej więzi między personelem medycznym a młodzieżą oraz utrzymywanie ciągłości opieki może poprawiać samokontrolę pacjentów (D/C).

- Wsparcie rodziców i ich zaangażowanie przez cały okres dojrzewania nastolatka wiąże się z lepszymi wynikami leczenia (C/E).

- Pomocne może być wykrycie wskazań do specjalistycznego poradnictwa psychologicznego, a ich identyfikację przyspiesza zastosowanie swoistych narzędzi oceny przesiewowej (E).

- Zaleca się, aby chorym zapewnić edukację prozdrowotną w celu poprawy samokontroli. Edukacja ta powinna obejmować otwartą dyskusję, rozwiązywanie problemów, negocjacje w wyznaczaniu celów oraz stosowanie nowoczesnych technologii (B/E).

- Uwzględniając kulturowe oraz religijne aspekty wychowania chorego, należy mu zapewnić szkolenie i poradnictwo dotyczące różnych kwestii zdrowotnych, uwzględniające także problemy związane z zatrudnieniem, prowadzeniem pojazdów mechanicznych, spożywaniem alkoholu, używaniem narkotyków, podejmowaniem życia seksualnego oraz stosowaniem antykoncepcji (E).

- W miejscu pracy nie powinno się dyskryminować ani stygmatyzować chorych na cukrzycę (E).

- Należy organizować regularne badania kontrolne w celu oceny powikłań cukrzycy (E).

- Pacjentów należy zachęcać do zrozumienia potrzeby lepszej kontroli metabolicznej i wynikających z niej bezpośrednich korzyści (E).

- Należy trafnie rozpoznawać objawy zaburzeń psychicznych (np. depresji, zaburzeń odżywiania, uzależnienia od narkotyków itp.), a także identyfikować wskazania do leczenia psychiatrycznego chorego (E).

- Należy zwrócić uwagę na fakt, iż młodzi ludzie mogą mieć różne opinie na temat najbardziej odpowiedniego wieku, w którym powinni przejść pod opiekę ośrodka dla dorosłych (C/E).

- W optymalnym czasie należy zaplanować skoordynowane przejęcie leczenia przez ośrodek dla dorosłych (E).

Okres młodzieńczy jest przejściowym etapem rozwoju pomiędzy dzieciństwem a dorosłością, który obejmuje biologiczne i psychospołeczne zmiany związane z dojrzewaniem płciowym. Wiąże się on ze szczególnymi wyzwaniami dla chorych na cukrzycę, ich rodzin oraz zespołów diabetologicznych.1,2 Choć większość młodzieży dobrze dostosowuje się do trudnych wyzwań dojrzewania płciowego, trzeba pamiętać, że ich potrzeby dotyczące opieki zdrowotnej i potrzeby emocjonalne są inne niż u młodszych dzieci czy starszych dorosłych. W okresie młodzieńczym człowiek uczy się, jak być niezależną osobą dorosłą, co może się wiązać z porażkami i błędami, ale także sukcesami.
U wielu chorych na cukrzycę typu 1 w okresie dojrzewania następuje pogorszenie kontroli metabolicznej,3-6 co często można przypisać nieregularnemu spożywaniu posiłków i nieregularnej aktywności fizycznej,7,8 niedostatecznemu stosowaniu się do schematów leczenia,9-12 ryzykownym zachowaniom,1,2,13,14 zaburzeniom odżywiania15-20 oraz zmianom hormonalnym związanym z dojrzewaniem płciowym, które zwiększają insulinooporność.21
Zmiany w budowie ciała, szczególnie zwiększenie się masy ciała u dziewcząt,3,5,22-25 mogą stanowić niepożądane następstwa cukrzycy, niekiedy związane ze zmianami tempa dojrzewania płciowego,25,26 co skłania pacjentów do pomijania dawek insuliny w celu zmniejszenia masy ciała.12,16,18
Według zaleceń1,2,27,32 osoby opiekujące się nastoletnimi chorymi na cukrzycę powinny:
– rozumieć psychospołeczny i fizjologiczny rozwój w okresie młodzieńczym,1,2 tzn. respektować potrzebę młodych ludzi przejścia (od wieku ok. 10 lat) z „myślenia konkretnego”, z ograniczoną zdolnością do abstrakcyjnego rozumienia perspektywy czasu lub konsekwencji własnych działań, do zdolności poznawczych osoby dorosłej charakteryzujących się bardziej realistyczną perspektywą przyszłości, co następuje w różnym tempie, aż do późnego okresu młodzieńczego33
– rozumieć, że choroby przewlekłe mogą powstrzymać niektórych młodych ludzi przed korzystaniem z możliwości, jakie oferuje życie, a innych skłaniać do celowego podejmowania ryzykownych zachowań, zagrażających między innymi leczeniu cukrzycy
– rozwijać umiejętności komunikacyjne (np. zaufanie, autorytet [lecz nie apodyktyczność], poświęcanie wystarczającego czasu na rozmowę, stawianie otwartych pytań, nastawienie na pacjenta, obserwowanie niewerbalnych przekazów i zachowywanie poufności)
– rozumieć, że rozwojowe potrzeby młodzieży mogą być równie istotne dla jakoś ci ich życia, jak właściwe leczenie cukrzycy34,35
– rozumieć wpływ zmieniającego się środowiska społecznego na zachowanie, bowiem młodzież ma silną potrzebę dopasowania się i akceptacji osób spoza rodziny, szczególnie rówieśników
– szanować różny styl życia i zmieniające się potrzeby nastolatków 
– próbowanie różnych stylów życia stanowi element rozwoju tożsamości poprzez eksperymentowanie w różnych dziedzinach, najczęściej w towarzystwie rówieśników
– zidentyfikować elementy opieki zdrowotnej wyjątkowe dla młodzieży
– w optymalnym czasie zaplanować przejście pod opiekę diabetologiczną dla dorosłych.35 Niedawno zarówno w wytycznych Australian National Health and Medical Research Council,30 jak i brytyjskiego National Institute of Clinical Excellence (NICE)32 omówiono jakość danych wspierających te zalecenia.

Identyfikacja elementów opieki zdrowotnej wyjątkowych dla młodzieży

Jak dotąd optymalnej opieki medycznej nad młodzieżą chorą na cukrzycę nie oceniono w rygorystycznych badaniach naukowych, a wyniki dostępnych badań są sprzeczne. Na podstawie obszernego przeglądu interwencji psychoedukacyjnych stwierdzono, że mają one umiarkowany wpływ na parametry oceny psychologicznej chorych, ale nie wpływają na kontrolę glikemii (jakość metodologiczną większości badań oceniono jednak jako średnią lub niską).36,37 W niedawno przeprowadzonych, dobrze zaplanowanych badaniach z randomizacją dotyczących wpływu przeprowadzanych przez pediatryczne zespoły diabetologiczne interwencji obejmujących rozmowę motywacyjną, nie wykazano poprawy parametrów psychologicznych oraz zmniejszenia wartości HbA1c.38
Sugerowane strategie opieki mogą obejmować:
– wypracowanie zaufania pomiędzy chorym nastolatkiem a zespołem diabetologicznym, w tym utrzymywanie bliskich kontaktów z członkami zespołu oraz zachowanie ciągłości opieki1,32,39 – młodzież lepiej dba o siebie, gdy jest odpowiednio zmotywowana przez personel medyczny1,40
– pomoc w ustaleniu priorytetów i wyznaczeniu małych, osiągalnych celów, zwłaszcza w przypadku konfliktu między wymogami leczenia cukrzycy a rozwojem społecznym nastolatka i jego aktywnością w grupie rówieśników
– zapewnienie odpowiednio ukierunkowanej edukacji w zakresie fizjologicznych zmian okresu dojrzewania, ich wpływu na dawkowanie insuliny, trudności kontroli masy ciała i zasady żywieniowe
– organizowanie regularnych badań przesiewowych pod kątem rozwoju wczesnych powikłań, aby zachęcić do  praktycznego zrozumienia dostępnych możliwości, a także natychmiastowych, odległych i indywidualnych korzyści wynikających z lepszej kontroli metabolicznej35,41
– zrozumienie rozwijającej się dojrzałości nastolatka, zachęcanie do samodzielności i skuteczności, przez co konsultacje nie tylko są coraz bardziej nakierowane na  nastoletniego pacjenta, ale także pozwalają utrzymać zaufanie i wsparcie ze strony rodziców42
– pomoc nastolatkowi i jego rodzicom w wypracowaniu większego zaangażowania rodziców w zadania związane z leczeniem cukrzycy.35
Niezależność najlepiej osiągać stopniowo poprzez:
– pomaganie rodzicom w ich coraz mniejszej roli: stopniowe przechodzenie z pełnej odpowiedzialności za dziecko do współpracy z nastolatkiem w leczeniu cukrzycy. Zmiana roli powinna następować powoli i stopniowo – dalsze wsparcie ze strony rodziców oraz ich zaangażowanie w codzienną opiekę istotnie poprawiają wyniki kliniczne. Powyższe wnioski opierają się na danych potwierdzających, że wsparcie ze strony rodziców i ich zaangażowanie przez cały okres dojrzewania poprawia wyniki leczenia (C, E)1,42-48
– identyfikację i  doradzenie prawdopodobnie najskuteczniejszego stylu wychowania dzieci (p. tab. oraz 49. pozycja piśmiennictwa).
Rodzice posiadający autorytet (tzw. demokratyczni) ustalają oczekiwania stosownie do wieku dziecka, szanując poziom dojrzałości i potrzeby rozwojowe, starannie wyjaśniają, dlaczego określone zachowania są zakazane, a w pełnym szacunku dialogu wspólnie z nastolatkiem ustalają strategie zachowań. Demokratyczni rodzice nie targują się jednak o sprawy ważne, wyraźnie okreś lając, co jest istotne zarówno teraz, jak i w przyszłości. Demokratyczni rodzice nie wymagają wiele wsparcia, ale potrzebują informacji medycznych.
Natomiast autokratyczni, nieelastyczni rodzice wydają polecenia, stawiają na pierwszym miejscu swoje ambicje i nie biorą pod uwagę ani potrzeb, ani uczuć dziecka. Nieelastyczne i wymagające rodziny mogą potrzebować wsparcia indywidualnego lub grupowego, aby zmienić styl wychowania dzieci.
Rodzice pobłażliwi, liberalni są bardzo wrażliwi i wydają się przesadnie wręcz troszczyć o swoje dzieci, nadmiernie identyfikują się z ich potrzebami i nie znoszą sprawiania im przykrości spieraniem się o przestrzeganie zasad.
Rodzice zaniedbujący swoje obowiązki, beztroscy i obojętni mogą mieć poważne problemy psychologiczne, uniemożliwiające im zrozumienie własnych dzieci i pomaganie im. Tacy rodzice wymagają starannego rozpoznania ich sytuacji przez pracowników opieki społecznej w celu zbadania rzeczywistych przyczyn dysfunkcji. W postępowaniu należy uwzględnić:
– poszukiwanie objawów sugerujących problemy ze zdrowiem psychicznym, do których należy depresja, zaburzenia odżywiania, „zespół wypalenia” spowodowany cukrzycą, uzależnienie od narkotyków, spowolnienie procesów myślowych, zespół nadmiernej aktywności z deficytem uwagi (ADHD) oraz przemoc w rodzinie i zaniedbywanie dzieci; należy ocenić potrzebę udzielenia specjalistycznej porady psychologicznej oraz określić jej skuteczność w danej sytuacji.50 W przesiewowym wykrywaniu problemów psychospołecznych, które mogą przeszkadzać pacjentowi w samodzielnej kontroli choroby, pomocna może być metoda „dom, edukacja, aktywność w czasie wolnym, narkotyki i aktywność seksualna” (Home, Education, Activities during spare time, Drugs and Sexual activities – HEADS).51
– zapewnienie edukacji zdrowotnej, wykorzystywanie strategii sprzyjających optymalnym zachowaniom prozdrowotnym (p. rozdz. Opieka psychologiczna nad dziećmi i młodzieżą chorymi na cukrzycę oraz Edukacja dzieci i młodocianych chorych na cukrzycę). Z dostępnych danych naukowych jasno wynika, że posiadanie odpowiedniej wiedzy jest gwarantem lepszej troski o samego siebie i samokontroli, ale w małym stopniu dotyczy to młodzieży.1 W związku z tym konwencjonalna edukacja w zakresie cukrzycy i jej leczenia może nie wystarczyć do optymalizacji opieki zdrowotnej.
– zachęcanie młodzieży do włączenia się wraz z rodzicami i członkami zespołu diabetologicznego w podejmowanie decyzji dotyczących leczenia cukrzycy
– wstrzymanie się od wygłaszania osądów i umożliwienie młodzieży uczenia się na błędach
– oferowanie różnych możliwości edukacyjnych, w tym otwartych dyskusji i negocjacji skoncentrowanych na młodym pacjencie,52 dyskusji na temat jakości życia związanej ze zdrowiem,53 rozwiązywania problemów, wyznaczania celów,50,54 pisemnych materiałów odpowiednich do wieku, płyt CD/nagrań wideo, wiadomości tekstowych,55 korzystania z internetu, serwisów społecznościowych, zaangażowania rówieśników i edukacji grupowej
– umożliwienie spotkań z rówieśnikami chorującymi na cukrzycę w celu wymiany porad, podzielenia się doświadczeniami oraz ograniczenia uczucia izolacji.56

Suboptymalna kontrola metaboliczna

W badaniu Diabetes Control and Complications Trial (DCCT) jednoznacznie wykazano, iż ryzyko wystąpienia odległych powikłań naczyniowych istotnie zmniejsza intensywna insulinoterapia, głównie w związku ze zmniejszeniem wartości HbA1c, ale lepsza kontrola metaboliczna na wczesnym etapie cukrzycy także przyczynia się do uzyskaniu takiego efektu.57,58 Kontrola metaboliczna zazwyczaj pogarsza się w okresie młodzieńczym. Jest to częściowo zależne od czynników psychicznych, dlatego zespół diabetologiczny powinien pamiętać, że:
– dla większości nastolatków nadrzędne znaczenie ma utrzymywanie kontaktów towarzyskich z rówieśnikami, które często staje w sprzecznoś ci z możliwością optymalnej kontroli choroby
– młodociani chorzy na cukrzycę mają taką samą potrzebę poszukiwania jak inni młodzi ludzie, lecz badania wykazały, że wielu z nich jest bardziej wrażliwych i narażonych na większą presję w dorównywaniu grupie rówieśniczej34,35
– badania wykazały, że osoby chore przewlekle nieco częściej podejmują zachowania niebezpieczne dla zdrowia14,59
– młodzież może przyjąć niewymagający model utrzymywania kontroli metabolicznej „małego ryzyka” poprzez celowe dostosowanie leczenia cukrzycy, tak aby utrzymywać stężenia glukozy we krwi na poziomie pozwalającym uniknąć ryzyka hipo- lub hiperglikemii/ketonemii, dzięki czemu choroba nie zakłóca ich codziennego trybu życia
– niektóre młode osoby, zwłaszcza dziewczęta, mogą manipulować dawkami insuliny lub zasadami żywienia, dążąc do zmniejszenia masy ciała, co nieuchronnie pogarsza kontrolę metaboliczną oraz zwiększa ryzyko powikłań naczyniowych13
– pomocne mogą być negocjacje z punktu widzenia bilansu strat i korzyści, co ułatwi nastolatkowi zrozumienie bliskiego i odległego ryzyka pewnych zachowań, jak również wynikających z nich potencjalnych korzyści.

Ciężka hipoglikemia

U młodzieży przyczyną ciężkiej hipoglikemii może być niedostateczna kontrola metaboliczna, którą nasila nieregularny tryb życia i ryzykowne zachowania. Oprócz bezpośredniego wpływu na funkcje poznawcze, wykazano także istotny związek między ciężką hipoglikemią a bezobjawową miażdżycą oraz ostrymi i przewlekłymi incydentami sercowo-naczyniowymi w późniejszym wieku.60,61 Jest to ważne, ponieważ leczenie według schematu intensywnej insulinoterapii może zwiększać ryzyko ciężkiej hipoglikemii,62 choć najnowsze dane wskazują, że współczesne metody leczenia63 oraz odpowiednia edukacja pacjentów pozwalają ograniczyć częstość jej występowania.64-66
U pacjentów w wieku młodzieńczym należy zwrócić szczególną uwagę na następujące problemy:
– rozwój nieświadomości hipoglikemii lub występowanie nietypowych objawów zwiastujących (prodromalnych); epizod ciężkiej hipoglikemii może prowadzić do czasowego pogorszenia odczuwania hipoglikemii
– obawa przed wystąpieniem hipoglikemii może pogarszać kontrolę metaboliczną;67
– błędne uznanie objawów hipoglikemii za upojenie alkoholowe
– błędne uznanie objawów hipoglikemii za działanie narkotyków
– nocne lub wczesnoporanne epizody hipoglikemii wynikające z odmiennego wzorca snu;
– wpływ hipoglikemii na kierowanie pojazdami mechanicznymi
– wpływ hipoglikemii na wyniki w nauce, sporcie lub pracy zawodowej.
Młodzieży należy uświadamiać korzyści wynikające z lepszej kontroli metabolicznej. Poradnictwo dotyczące hipoglikemii powinno umożliwiać nastolatkom podjęcie pozytywnych działań w celu jej rozpoznawania, leczenia i zapobiegania.66,68 Należy zachęcać nastolatków chorujących na cukrzycę, aby podczas niecodziennych aktywności towarzyskich (np. obóz wędrowny, kolonie, impreza – przyp. red.) wyjaśnili swoim przyjaciołom ryzyko związane z hipoglikemią i nauczyli ich rozpoznawania objawów hipoglikemii oraz sposobów jej leczenia.1

Alkohol, palenie tytoniu i narkotyki

Picie alkoholu, palenie tytoniu i używanie narkotyków przez młodzież w wieku gimnazjalnym i licealnym stanowi poważny problem w niektórych kręgach społecznych.69 Brakuje danych naukowych dotyczących rodzaju i okoliczności spożywania alkoholu przez młodych ludzi chorujących na cukrzycę.70 Poradnictwo dotyczące alkoholu, palenia tytoniu i narkotyków powinno obejmować:
– zachęcanie do powstrzymania się od palenia i nadużywania alkoholu, a także próbowania narkotyków, bo mogą one upośledzać czynność mózgu lub prowadzić do uzależnienia
– realistyczne podejście do spożywania alkoholu, a nie jego całkowite zakazywanie ze względów medycznych
– informacje o działaniu alkoholu, zwłaszcza u młodszych nastolatków, hamującym glukoneogenezę w wątrobie, które może doprowadzić do ciężkiej opóźnionej hipoglikemii 
– różna zawartość węglowodanów w napojach alkoholowych może wywoływać nieprzewidywalną zmianę glikemii71
– zapobieganie nocnej hipoglikemii po wypiciu alkoholu w godzinach wieczornych poprzez spożywanie węglowodanów w trakcie picia, utrzymanie dobrego nawodnienia, pomiar glikemii przed snem oraz spożycie węglowodanów przed snem
– uświadomienie choremu oraz jego znajomym, którzy towarzyszą mu w różnych spotkaniach i imprezach, że spożywanie alkoholu bez jedzenia wiąże się z ryzykiem wystąpienia hipoglikemii. Muszą oni wiedzieć, że wymioty, zwłaszcza w przypadku pominięcia zwykłej dawki insuliny, mogą doprowadzić do zachłyśnięcia się lub cukrzycowej kwasicy ketonowej, a objawy hipoglikemii można pomylić z zatruciem alkoholem. Ważne jest także, aby pacjent sprawdził przed snem stężenie glukozy we krwi.
Poinformowanie i przeszkolenie znajomych chorego staje się coraz ważniejsze, w miarę jak młody człowiek uniezależnia się od rodziny, zwłaszcza gdy mieszka poza domem ze względu na pracę, szkołę czy studia. W poradach udzielanych choremu na cukrzycę należy uwzględnić:
– zdecydowaną, lecz pełną zrozumienia poradę dotyczącą palenia tytoniu jako dodatkowego czynnika ryzyka powikłań naczyniowych cukrzycy (C)72,73
– pomoc młodocianemu, który pali tytoń, w porzuceniu nałogu za pomocą swoistych interwencji (plastry z nikotyną, terapia poznawczo-behawioralna, leki itp.)
– uświadomienie, że kanabinoidy (np. marihuana – przyp. red.) mogą zmieniać zwyczaje żywieniowe (nadmiar przekąsek w trakcie palenia narkotyku i utrata łaknienia po jego wypaleniu) oraz zmniejszyć motywację do utrzymania dobrej kontroli glikemii
– przestrogę, że narkotyki mogą wpływać na czynność mózgu, zwiększając ryzyko błędów i zdarzeń niepożądanych podczas leczenia cukrzycy
– fakt, że strategia ograniczenia ryzyka może być bardziej realistyczna niż całkowity zakaz eksperymentowania z narkotykami
– wdrażanie niefarmakologicznych metod radzenia sobie ze stresem w okresie młodzieńczym (np. trening relaksacyjny, ćwiczenia fizyczne, ocena psychologiczna w kierunku lęków lub depresji, hipnoza itp.).
Członkowie diabetologicznego zespołu leczącego powinni zrozumieć, że przesłania edukacyjne, które motywują i rozwiązują problemy, wyznaczenie celów i zachęcenie nastolatka do rozwoju własnych strategii unikania powyższych problemów, są skuteczniejsze niż groźby czy wzbudzanie lęku (E).1,35

Kierowanie pojazdami mechanicznymi

Hipoglikemia jest głównym czynnikiem zwiększającym ryzyko związane z prowadzeniem pojazdów przez chorych na cukrzycę.74 Zagrożenie jest jednak mniejsze u pacjentów bez epizodów nieuświadomionej hipoglikemii, z prawidłową kontrolą metaboliczną cukrzycy oraz bez upośledzenia wzroku w stopniu uniemożliwiającym prowadzenie pojazdów w celach prywatnych (E).75 Przepisy w tym zakresie różnią się w zależności od kraju. W badaniach wykazano, że chorzy na cukrzycę typu 1 częściej są sprawcami wypadków samochodowych.75-77 Potwierdzono również, że wprowadzenie szkoleń pomagających uświadomić sobie objawy hipoglikemii, wiązało się ze zmniejszeniem liczby takich wypadków (C).66-68
Młodzież, która zamierza uzyskać prawo jazdy, należy zapoznać z odpowiednimi przepisami, a zwłaszcza poinformować o:
– potrzebie zapobiegania hipoglikemii w trakcie jazdy (zwłaszcza przy występowaniu nieuświadomionej hipoglikemii) poprzez monitorowanie stężenia glukozy przed rozpoczęciem podróży oraz spożywanie odpowiednich posiłków75
– potrzebie dążenia do stabilnej kontroli metabolicznej (szczególnie unikania hipoglikemii), aby ustalić, czy pacjent może otrzymać prawo jazdy (ciężka hipoglikemia w poprzedzających miesiącach stanowi podstawę do odroczenia wydania prawa jazdy przez wiele urzędów)
– konieczności regularnego kontrolowania ostrości wzroku.

Zatrudnienie

Osoby chore na cukrzycę nie powinny podlegać jakiejkolwiek dyskryminacji ani napiętnowaniu w miejscu pracy.77,78 Większość młodych ludzi chorych na cukrzycę jest dobrymi pracownikami ze względu na zdolność do zorganizowania własnego życia i radzenia sobie z chorobą.
Porady dotyczące zatrudnienia są następujące:
– nie należy ukrywać choroby, gdy potencjalny pracodawca zapyta o stan zdrowia; powinno się go poinformować, na czym polega cukrzyca i jak się ją leczy
– właściwie sporządzone zaświadczenie lekarskie wystawione przez zespół diabetologiczny może upewnić pracodawcę, że cukrzyca nie powinna być przeszkodą w zatrudnieniu
– chorego należy poinformować, których zawodów nie może wykonywać (np. policjant, strażak, żołnierz lub funkcjonariusz niektórych służb publicznych, kierowca dużych samochodów ciężarowych lub pilot), chociaż rozwój nowych technologii może w przyszłości zmienić te ograniczenia
– w różnych krajach obowiązują inne przepisy.
Pracodawców należy zapewnić, że młodzi ludzie chorzy na cukrzycę są dobrymi pracownikami, jeśli wykazują dojrzałą troskę o własną osobę, samodyscyplinę i odpowiedzialność.
• Zgodnie z zaleceniami, przygotowanie młodzieży chorej na cukrzycę do podjęcia zatrudnienia powinno obejmować:
– odpowiedzialność za leczenie swojej choroby, w tym za monitorowanie glikemii
– unikanie istotnej hipoglikemii
– szczerość dotyczącą swojego stanu zdrowia podczas rozmowy z pracodawcą
– sporządzenie przez lekarza zaświadczenia dla potencjalnego pracodawcy, które popiera odpowiedzialnego młodego chorego na cukrzycę w staraniu się o pracę.

Zdrowie seksualne

Porady dla młodzieży dotyczące zdrowia seksualnego różnią się w zależności od kraju i kultury, zwykle jednak obejmują:79
– pozbawione osądów i krytyki podejście do kwestii życia seksualnego
– porady zarówno dla chłopców, jak i dziewcząt dotyczące metod zapobiegania ciąży i chorób przenoszonych drogą płciową
– zapobieganie hipoglikemii w czasie stosunku seksualnego i po nim
– porady związane z higieną intymną, zakażeniami grzybiczymi sromu i pochwy, miesiączkowaniem i chorobami przenoszonymi drogą płciową
– poradnictwo dotyczące planowania ciąży.
Nastoletnie dziewczęta chore na cukrzycę powinny wiedzieć, jak ważne jest planowanie ciąży. Niedostateczna kontrola glikemii w okresie poczęcia zwiększa ryzyko wad wrodzonych, poronienia samoistnego i śmierci płodu (C).79-84 Poradnictwo i szkolenie dotyczące planowania ciąży należy rozpocząć na długo przed możliwością zajścia w ciążę, zwracając szczególną uwagę na:
– możliwość owulacji nawet w przypadku złej kontroli metabolicznej oraz nieregularnych cykli miesiączkowych85-87
– znaczenie właściwej kontroli glikemii przed poczęciem, zwłaszcza w kontekście zagrożenia dla rozwijającego się zarodka i płodu
– znaczenie odpowiedniej kontroli metabolicznej przez całą ciążę, aby uniknąć makrosomii płodu i hipoglikemii u noworodka, a także zapobieganie hipoglikemii i cukrzycowej kwasicy ketonowej u matki
– omówienie z pacjentką i jej partnerem genetycznego ryzyka cukrzycy u ich dziecka.
Specjalistyczne prowadzenie ciąży powinno uwzględniać:
– współpracę z położnikiem i lekarzem posiadającym doświadczenie w leczeniu cukrzycy u ciężarnych
– poród w szpitalu zapewniającym specjalistyczną opiekę kobiecie w ciąży i płodowi, jak również opiekę okołoporodową i neonatologiczną.

Dysfunkcja seksualna

Przy długotrwałej cukrzycy u mężczyzn może wystąpić dysfunkcja seksualna na skutek neuropatii autonomicznej (C).88 Młodsi mężczyźni mogą się obawiać tego powikłania, dlatego wymagają specjalistycznego poradnictwa. Dysfunkcja seksualna u młodzieży występuje rzadko i wynika raczej z przyczyn psychologicznych niż z samej cukrzycy.

Antykoncepcja

Członkowie zespołu diabetologicznego powinni być wyczuleni na względy religijne i kulturowe mające wpływ na wybór metod antykoncepcyjnych przez pacjenta.79
• Dziewczyna chora na cukrzycę rozpoczynająca aktywność seksualną powinna wiedzieć, w jaki sposób uniknąć nieplanowanej ciąży oraz chorób przenoszonych drogą płciową (E).11,12
Planowana ciąża u kobiety chorej na cukrzycę z bardzo dobrą kontrolą metaboliczną i w dobrym stanie ogólnym jest obarczona nieznacznie większym ryzykiem niż w populacji ogólnej, jednak nie aż tak wysokim jak uważano wcześniej (C).89-91

Barierowe środki antykoncepcyjne

• Prowadzone na całym świecie kampanie edukacyjne na temat bezpiecznego seksu, chorób przenoszonych drogą płciową i HIV zwiększyły świadomość młodzieży o metodach barierowych, szczególnie prezerwatywach.
• Prezerwatywy zapewniają najlepszą ochronę całego układu rozrodczego przed chorobami przenoszonymi drogą płciową (w mniejszym stopniu przed wirusem opryszczki zwykłej) oraz istotną ochronę przed ciążą.
• U młodzieży nie zaleca się krążków dopochwowych. Zapewniają one mniej skuteczną ochronę antykoncepcyjną niż prezerwatywa i nie zapobiegają zakażeniom pochwy.
• Żele plemnikobójcze prawdopodobnie zwiększają skuteczność metod barierowych.
• Nie zaleca się stosunku przerywanego, często praktykowanego przez nastolatków, ze względu na duże ryzyko zajścia w ciążę.

Hormonalne i doustne środki antykoncepcyjne

• W  przeszłości sądzono, że doustne środki antykoncepcyjne zawierające etynyloestradiol w dawce 50 µg niekorzystnie wpływają na kontrolę metaboliczną i profil lipidowy oraz zwiększają ryzyko nadciśnienia tętniczego, chorób układu sercowo-naczyniowego i choroby zakrzepowo-zatorowej (C).79,92,93 Obecnie rzadko stosuje się preparaty zawierające 50 µg etynyloestradiolu.
• Nie stwierdzono, aby nowsze doustne środki antykoncepcyjne zawierające mniejszą dawkę estrogenów (≤35 µg etynyloestradiolu) i nowsze progestageny miały szkodliwy wpływ na kontrolę metaboliczną, masę ciała lub profil lipidowy (C).79,93,97
• Młode kobiety chore na cukrzycę stosujące doustne środki antykoncepcyjne należy objąć regularną kontrolą, a szczególnie mierzyć ciśnienie tętnicze i zwracać uwagę na działania niepożądane, takie jak ból głowy, zmiany nastroju, zmiany w obrębie piersi, zakażenia układu rozrodczego.
• Pacjentki bez powikłań mikro- i makronaczyniowych chorujące na cukrzycę od mniej niż 20 lat mogą stosować każdą metodę antykoncepcji hormonalnej (E).98,99
• Pacjentki chorujące na cukrzycę od co najmniej 20 lat lub z powikłaniami mikro- i makronaczyniowymi powinny unikać doustnych środków antykoncepcyjnych, natomiast mogą stosować preparaty zawierające wyłącznie progestyny, wkładkę wewnątrzmaciczną lub metody barierowe (E).98,99
• Cukrzyca per se nie stanowi czynnika ryzyka żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej (C).100
• Wszystkie kobiety przyjmujące doustne środki antykoncepcyjne, w tym chore na cukrzycę, powinny znać objawy choroby zakrzepowo-zatorowej. W edukacji na temat tych objawów pomocne jest stosowanie akronimu ACHES (abdominal pain, chest pain, headaches, eye, severe leg pain, czyli ból brzucha, ból w klatce piersiowej, ból głowy, ból oczu i silny ból nóg).
• Kobiety po przebyciu choroby zakrzepowo-zatorowej nie powinny stosować złożonych hormonalnych środków antykoncepcyjnych (B).98-101
• Przy problematycznym trądziku lub hirsutyzmie pomocne mogą być doustne środki antykoncepcyjne zawierające progestyny o działaniu antyandrogennym (C).102-104
• Środki zawierające jedynie progesteron mogą nie zapewniać odpowiedniej antykoncepcji u nastolatek, ponieważ istnieje duże ryzyko, że zapomną ich przyjąć.
• Podobnie jak u  nastolatek niechorujących na cukrzycę, w przypadku ryzyka niepożądanej ciąży młodych ludzi można poinformować o dostępności tzw. antykoncepcji postkoitalnej (tzw. tabletka po). W takiej sytuacji młodzież chora na cukrzycę nie wymaga specjalnego postępowania (E).105
• U osób ze znaczną otyłością należy pamiętać o zmniejszonej skuteczności hormonalnych środków antykoncepcyjnych oraz dużym ryzyku żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej (C).106

Preparaty hormonalne o przedłużonym uwalnianiu we wstrzyknięciach (depot)

• Wykazano, iż wstrzyknięcia z medroksyprogesteronu zmniejszają przyrost masy kostnej, co może być szkodliwe dla młodzieży chorej na cukrzycę typu 1 (E).
• Nie przeprowadzono badań oceniających comiesięczne wstrzyknięcia złożonych preparatów hormonalnych u pacjentek chorych na cukrzycę typu 1, jednak mogą być one przydatne u osób prowadzących nieregularny tryb życia z grupy zwiększonego ryzyka zajścia w ciążę (E).

Odwracalna antykoncepcja hormonalna o przedłużonym działaniu

• Odwracalna antykoncepcja hormonalna o przedłużonym działaniu, do której zalicza się wewnątrzmaciczną wkładkę antykoncepcyjną oraz implanty antykoncepcyjne, została niedawno uznana za metodę antykoncepcyjną pierwszego wyboru dla nieródek (E).107,108
• Wewnątrzmaciczne wkładki antykoncepcyjne nie zabezpieczają przed chorobami przenoszonymi drogą płciową, jednak nie wiążą się z większą częstością tych chorób.

Studia i egzaminy

Większość młodzieży podejmuje edukację drugiego i/lub trzeciego stopnia, co wiąże się z koniecznością formalnej oceny umiejętności, na przykład poprzez egzaminy. Mogą to być ważne wydarzenia w życiu młodego człowieka, warunkujące dalsze możliwości edukacyjne oraz zawodowe. Chorzy na cukrzycę bardzo często szukają porad na temat sposobów osiągania optymalnych wyników w nauce. Wielu uczniów i studentów doskonale zna wpływ hipoglikemii na funkcje poznawcze109,110 i z tego powodu może zdecydować o utrzymywaniu większych wartości glikemii podczas przygotowań i zdawania egzaminów. Należy ich jednak poinformować, że hiperglikemia ma także negatywny wpływ na funkcje poznawcze.111,112 Zmiana glikemii podczas egzaminów może się różnić w zależnoś ci od indywidualnej odpowiedzi na stres, rodzaju i czasu trwania egzaminu oraz pory dnia. Z tego powodu studenci powinni przystępować do próbnych egzaminów w warunkach jak najbardziej zbliżonych do tych panujących w czasie rzeczywistego egzaminu (tj. podobny czas trwania egzaminu, pora dnia itd.). W przypadku długiego egzaminu, trwającego około 3 godzin, należy oznaczyć glikemię tuż przed egzaminem oraz w połowie jego trwania. Należy wtedy dostosować dawkę podawanej insuliny i/lub posiłek, tak aby podczas trwania egzaminu utrzymać prawidłowe stężenie glukozy we krwi. W trakcie roku akademickiego studentów należy motywować do podejmowania wysiłku fizycznego, aby zmniejszyć stres, poprawić wydolność fizyczną, sen oraz funkcje poznawcze.113

Przejście z opieki pediatrycznej do opieki diabetologicznej dla dorosłych

Koncepcja przejścia oznacza „zaplanowane, celowe przekazanie chorego przewlekle nastolatka lub młodego dorosłego z systemu opieki zdrowotnej ukierunkowanej na dziecko (i rodzinę) do systemu dla dorosłych”.2 Nie powinno to być przejście nagłe i nieoczekiwane, lecz zorganizowany proces przygotowania i adaptacji. Proces ten powinien być elementem profesjonalnej, wielodyscyplinarnej opieki nad chorymi na cukrzycę (obejmującej korzystanie z powiązanych baz danych) i wymaga zaangażowania obu zespołów diabetologicznych. Konieczne jest również zrozumienie dwóch różnych systemów opieki i odmiennych oczekiwań osób sprawujących opiekę i korzystających z niej pacjentów.
Wiek odpowiedni do przekazania chorego pod opiekę placówki dla dorosłych różni się w zależności od dojrzałości nastolatka, dostępności odpowiedniej opieki dla młodych osób w poradni dla dorosłych i może zależeć od możliwości oraz przepisów obowiązujących w danym szpitalu czy poradni. Młodzi ludzie mają różne poglądy na temat wieku odpowiedniego do zmiany poradni.32-35,114,115
Najnowsza teoria psychologii rozwoju sugeruje, że przejście powinno nastąpić mniej więcej w okresie wchodzenia w dorosłość, a nie w wieku, w którym pacjenta określa się jako młodego dorosłego.116 Istnieje potencjalne zagrożenie, że młodzi ludzie zagubią się w procesie przejścia i przestaną regularnie korzystać z opieki specjalistycznej (C).117 Może się to wiązać z niedostatecznym przestrzeganiem zaleconego leczenia oraz zwiększonym ryzykiem ostrych12 i odległych powikłań cukrzycy, w tym większej śmiertelnoś ci (C).118 Ponieważ nie przeprowadzono badań z grupą kontrolną, niemal wszystkie poniższe zalecenia opierają się na uzgodnionym stanowisku ekspertów (E).119
Przekazując chorego z  opieki diabetologicznej dla dzieci pod opiekę placówki dla dorosłych, należy:
– znaleźć poradnię dla dorosłych, która w pełni zaspokoi potrzeby młodych dorosłych chorych na cukrzycę
– zapewnić młodzieży lub młodym dorosłym dostęp do placówki, w której współpracują oba zespoły, ułatwiając w ten sposób proces zmiany poradni
– zadbać o współpracę poradni dla dzieci i dorosłych. W optymalnych warunkach powinna to być jedna osoba, która może naprzemiennie pracować w obu poradniach, aby ułatwić młodemu człowiekowi przejście do poradni dla dorosłych. Udowodniono, że skuteczne jest powierzenie tej funkcji pielęgniarce specjalizującej się w opiece nad młodzieżą (C).120 Jeżeli jednak jest to niemożliwe, jeden z członków zespołu pediatrycznego powinien wziąć odpowiedzialność za kontakty z poradnią dla dorosłych, a oba zespoły muszą się zapoznać ze stosowanymi metodami opieki.
– odpowiednio wcześnie omówić z nastolatkiem i jego rodzicami kwestię najlepszego momentu na zmianę poradni, opierając się na ich preferencjach i gotowości, a także dostępności opieki medycznej, a w niektórych krajach
– na wymaganiach ubezpieczenia zdrowotnego. Ze względu na ogromne różnice w sytuacjach rodzinnych oraz w dojrzałości psychospołecznej nastolatków wiek przejścia do poradni dla dorosłych należy wybierać elastycznie.
– opracować przejrzyste, udokumentowane plany przejścia oraz podsumować historię choroby pacjenta, zawierając w niej wskaźniki kontroli, wyniki badań przesiewowych w kierunku powikłań oraz informacje dotyczące wszelkich cho- rób współistniejących, mogących mieć wpływ na leczenie
– zadbać o dobrą komunikację (w tym o protokoły w formie pisemnej)30-32,35 ułatwiającą porozumienie pomiędzy wszystkimi ośrodkami opiekującymi się młodym pacjentem, zwłaszcza wszystkimi członkami obu zespołów diabetologicznych, o ile to możliwe wraz z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej oraz zespołem pielęgniarek środowiskowych
– upewnić się, że nie ma istotnej luki w opiece pomiędzy opuszczeniem poradni pediatrycznej a wejściem do systemu opieki dla dorosłych oraz, że młody pacjent będzie objęty stałą obserwacją.35 Do przerwania opieki może dojść, jeżeli pacjent nie ustali lub nie dotrzyma terminu wizyty albo nie czuje się komfortowo w nowej poradni i traci kontakt z konkretnym członkiem zespołu.
– wybrać poradnię diabetologiczną wyposażoną w odpowiednie narzędzia, w tym bazę danych i pracownika wyznaczonego do wyszukiwania i lokalizacji wszystkich młodych pacjentów, którzy nie zgłosili się na wizyty kontrolne.
Należy zdecydowanie zachęcać ośrodki dla osób dorosłych do zapewnienia długotrwałej obserwacji i oceny odpowiednich parametrów u pacjentów, którzy zachorowali na cukrzycę w dzieciństwie lub w wieku młodzieńczym, ponieważ w wielu badaniach stwierdzono u tych pacjentów niedostateczną kontrolę glikemii i występowanie odległych powikłań (C).121,122
Do tej pory przeprowadzono niewiele dobrze zaplanowanych badań klinicznych dotyczących najlepszego modelu przekazania pacjenta spod opieki pediatrycznej do systemu opieki dla dorosłych.123 Obecnie w toku jest kilka badań mających uzupełnić tę lukę w wiarygodnych danych.124

Konflikt interesów: Autorzy nie zgłosili konfliktu interesów.

Piśmiennictwo:

1. Skinner T.C., Channon S., Howells L., Mcevilly A.: Diabetes during adolescence. In: Snoek F.J., Skinner T.C., eds.: Psychology in diabetes care. Chichester, England, John Wiley & Sons, 2000
2. Werther G.A., Court J.M. (eds).: Diabetes and the adolescent. Melbourne, Miranova Publishers, 1998
3. Mortensen H.B., Robertson K.J., Aanstoot H.J., et al.: Insulin management and metabolic control of type 1 diabetes mellitus in childhood and adolescence in 18 countries. Hvidore Study Group on Childhood Diabetes. Diabet. Med., 1998: 15: 752–759
4. Vanelli M., Chiarelli F., Chiari G., et al.: Metabolic control in children and adolescents with diabetes: experience of two Italian Regional Centers. J. Pediatr. Endocrinol. Metab., 1999: 12: 403–409
5. Dabadghao P., Vidmar S., Cameron F.J.: Deteriorating diabetic control through adolescence – do the origins lie in childhood? Diabet. Med., 2001; 18: 889–894
6. King P.S., Berg C.A., Butner J., et al.: Longitudinal trajectories of metabolic control across adolescence: associations with parental involvement, adolescents’ psychosocial maturity, and health care utilization. J. Adolesc. Health, 2012; 50: 491–496
7. Webb K.L., Dobson A.J., O’Connell D.L., et al.: Dietary compliance among insulin-dependent diabetics. J. Chronic. Dis., 1984: 37: 633–643
8. Loman D.G., Galgani C.A.: Physical activity in adolescents with diabetes. Diabetes Educ., 1996: 22: 121–125
9. Cerkoney K.A., Hart L.K.: The relationship between the health beliefmodel and compliance of persons with diabetes mellitus. Diabetes Care, 1980: 3: 594–598
10. Lagreca A., Auslander W., Greco P., Spetter D., Fisher E., Santiago J.: I get by with a little help from my family and friends: adolescents’ support for diabetes care. J. Pediatr. Psychol., 1995: 20: 449–476
11. Du Pasquier-Fediaevsky L., Tubiana-Rufi N.: Discordance between physician and adolescent assessments of adherence to treatment: influence of HbA1c level. The PEDIAB Collaborative Group. Diabetes Care, 1999: 22: 1445–1449
12. Morris A.D., Boyle D.I., Mcmahon A.D., Greene S.A., Macdonald T.M., Newton R.W.: Adherence to insulin treatment, glycaemic control and ketacidosis in insulindependent diabetes mellitus. The DARTS/MEMO Collaboration. Diabetes Audit and Research in Tayside, Scotland. Medicines Monitoring Unit Lancet, 1997: 350: 1505–1510
13. Bryden K.S., Neil A., Mayou R.A., Peveler R.C., Fairburn C.G., Dunger D.B.: Eating habits, body weight, and insulin misuse. A longitudinal study of teenagers and young adults with type 1 diabetes. Diabetes Care, 1999: 22: 1956–1960
14. Sawyer S.M., Drew S., Yeo M.S., Britto M.T.: Adolescents with a chronic condition: challenges living, challenges treating. Lancet, 2007; 369: 1481–1489
15. Rodin G., Johnson L., Garfinkel P., Daneman D., Kenshole A.: Eating disorders in female adolescents with insulin dependent diabetes mellitus. Int. J. Psychiatry Med., 1986: 16: 49–57
16. Daneman D., Olmsted M., Rydall A., Maharaj S., Rodin G.: Eating disorders in young womenwith type 1 diabetes. Prevalence, problems and prevention. Horm. Res., 1998: 50 (Suppl. 1): 79–86
17. Jones J.M., Lawson M.L., Daneman D., Olmsted M.P., Rodin G.: Eating disorders in adolescent females with andwithout type 1 diabetes: cross sectional study. BMJ, 2000; 320: 1563–1566
18. Peveler R.C., Fairburn C., Boller I., Dunger D.B.: Eating disorders in adolescents with IDDM. Diabetes Care, 1992: 15: 1356–1360
19. Peveler R.C., Bryden K.S., Neil H.A., et al.: The relationship of disordered eating habits and attitudes to clinical outcomes in young adult females with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2005; 28: 84–88
20. Colton P.A., Olmsted M.P., Daneman D., Rodin G.M.: Depression, disturbed eating behavior, and metabolic control in teenage girls with type 1 diabetes. Pediatr. Diabetes, 2013; 14: 372–376
21. Amiel S.A., Sherwin R.S., Simonson D.C., Luritano A.A., Tamborlane W.: Impaired insulin action in puberty: a contributing factor to poor glycemic control in adolescents with diabetes. N. Engl. J. Med., 1986: 315: 1273–1280
22. Bognetti E., Macellaro P., Novelli D., Meschi F., Ciralli F., Chiumello G.: Prevalence and correlates of obesity in insulin dependent diabetic patients. Arch. Dis. Child., 1995: 73: 239–242
23. Domargard A., Sarnblad S., Kroon M., Karlsson I., Skeppner G., Aman J.: Increased prevalence of overweight in adolescent girls with type 1 diabetes mellitus. Acta Paediatr., 1999: 88: 1223–1228
24. Ingberg C.M., Sarnblad S., Kroon M., Karlsson I., Skeppner G., Aman J.: Body composition in adolescent girls with type 1 diabetes. Diabet. Med., 2003; 20: 1005–1011
25. Codner E., Barrera A., Mook-Kanamori D., et al.: Ponderal gain, waist-to-hip ratio and pubertal development in girls with type-1 diabetes mellitus. Pediatr. Diabetes, 2004; 5: 182–189
26. Danielson K.K., Palta M., Allen C., D’Alessio D.J.: The association of increased glycosylated hemoglobin levels with delayed age at menarche in young women with type 1 diabetes. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2005; 90: 6466–6471
27. Werther G.A., Cameron F.J., Court J.M.: In: Sperling MA, ed. Adolescent Diabetes in Type 1 Diabetes: Etiology andTreatment.Ottowa: Humana Press, 2003
28. Canadian Diabetes Association 2013. Clinical practice guidelines for the prevention and management of diabetes in Canada. Canadian Journal of Diabetes, 2013; 37: S153–S167
29. Silverstein J., Klingensmith G., Copeland K., et al.: Care of children and adolescents with type 1 diabetes: a statement of the American Diabetes Association (ADA Statement). Diabetes Care, 2005; 28: 186–212
30. National Evidence Based Clinical Guidelines for Type 1 Diabetes in Children, Adolescents and Adults, 2011 (available from http://www.nhmrc. gov.au/guidelines/publications/ext4)
31. Resources to Support the Delivery ofCare for Children and Young People With Diabetes. Diabetes UK, 2005 (available from http://www.diabetes.org.uk/ good_practice/children/ downloads/resource.pdf)
32. Type 1 Diabetes: Diagnosis and Management of Type 1 Diabetes in Children, Young People and Adults. National Institute for Clinical Excellence, 2004 (available from http://www. nice.org.uk/pdf/ CG015NICEguideline.pdf)
33. Cromer B.A., Tarnowski K.J.: Noncompliance in adolescents: a review. J. Dev. Behav. Pediatr., 1989: 10: 207–215
34. Suris J.-C., Michaud P.-A., Viner R.: The adolescent with a chronic condition. Part I: developmental issues. Arch. Dis. Child., 2004; 89: 938–942
35. Michaud P.-A., Suris J.-C., Viner R.: The adolescent with a chronic condition. Part II: healthcare provision. Arch. Dis. Child., 2004; 89: 943–949
36. Hampson S.E., Skinner T.C., Hart J., et al.: Effects of educational and psychosocial interventions for adolescents with diabetes mellitus: a systematic review. Health Technol. Assess., 2001; 5: 1–79
37. Winkley K., Landau S., Eisler I., Ismail K.: Psychological interventions to improve glycaemic control in patients with type 1 diabetes: systematic review and meta-analysis of randomised controlled trials. BMJ, 2006; 333: 65–68
38. Robling M., McNamara R., Bennert K., et al.: The effect of the Talking Diabetes consulting skills intervention on glycaemic control and quality of life in children with type 1 diabetes: cluster randomised controlled trial (DEPICTED study). BMJ, 2012; 344: e2359
39. Channon S., Smith V., Alcolado J., Gregory J.W.: Current methods of transfer of young people with type 1 diabetes to adult services. Diabet. Med., 2003; 20: 1034
40. Kyngas H., Hentinen M., Barlow J.H.: Adolescents’ perceptions of physicians, nurses, parents and friends: help or hindrance in compliancewith diabetes self-care. J. Adv. Nurs., 1998: 27: 760–769
41. Patino A.M., Sanchez J., Eidson M., Delamater A.M.: Health beliefs and regimen adherence in minority adolescents with type 1 diabetes. J. Pediatr. Psychol., 2005; 30: 503–512
42. Anderson B., Ho J., Brackett J., Finkelstein D., Laffel L.: Parental involvement in diabetes management tasks: relationships to blood glucose monitoring adherence and metabolic control in young adolescents with insulin-dependent diabetes mellitus. J. Pediatr., 1997: 130: 257–265
43. White K., Kolman M.L., Wexler P., Polin G., Winter R.J.: Unstable diabetes and unstable families: a psychosocial evaluation of diabetic children with recurrent ketoacidosis. Pediatrics, 1984: 73: 749–755
44. Duke D.C., Geffken G.R., Lewin A.B., Williams L.B., Storch E.A., Silverstein J.H.: Glycemic control in youth with type 1 diabetes: family predictors and mediators. J. Pediatr. Psychol., 2008; 33: 719–727
45. Grabill K.M., Geffken G.R., Duke A., et al.: Family functioning and adherence in youth with type 1 diabetes: a latent growth model of glycemic control. Child Health Care, 2010; 39: 279–295
46. Helgeson V.S., Siminerio L., Escobar O., Becker D.: Predictors of metabolic control among adolescents with diabetes: a 4-year longitudinal study. J. Pediatr. Psychol., 2008; 34: 254–270
47. Seiffge-Krenke I., Laursen B., Dickson D.J., Hartl A.C.: Declining metabolic control and decreasing parental support among families with adolescents with diabetes: the risk of restrictiveness. J. Pediatr. Psychol., 2013; 38: 518–530
48. Cameron F.J., Skinner T.C., de Beaufort C.E., et al.: Are family factors universally related to metabolic outcomes in adolescents with type 1 diabetes? Diabet. Med., 2008; 25: 463–468
49. Steinberg L.: The family at adolescence: transition and transformation. J. Adolesc. Health, 2000; 27: 170–178
50. Northam E.A., Todd S., Cameron F.J.: Interventions to promote optimal health outcomes in children with type 1 diabetes. Diabet. Med., 2006; 23: 113–121
51. Goldenring J.M., Rosen D.S.: Getting into adolescents heads: an essential update. Contemp. Pediatr., 2004; 21: 64
52. Howells L., Wilson A., Skinner T.C., Newton R., Morris A.D., Green S.A.: A randomised control trial of the effect of negotiated telephone support on glycaemic control in young people with type 1 diabetes. Diabet. Med., 2002; 19: 643–648
53. De Wit M., Delamarre-Van D.E., Waal H., Bokma J.A., et al.: Monitoring and discussing health-related quality of life in adolescents with type 1 diabetes improve psychosocial well-being. Diabetes Care, 2008; 31: 1521–1526
54. Swift P.G., Skinner T.C., de Beaufort C.E., et al.: Target setting in intensive insulin management is associated with metabolic control: the Hvidoere childhood diabetes study group centre differences study 2005. Pediatr. Diabetes, 2010; 11: 271–278
55. Franklin V.L., Waller A., Pagliari C., Greene S.A.: A randomised controlled trial of Sweet Talk, a text messaging system to support young people with diabetes. Diabet. Med., 2006; 23: 1332–1338
56. Christie D., Romano G.M., Thompson R., Viner R.M., Hindmarsh P.C.: Attitudes to psychological groups in a paediatric and adolescent diabetes service – implications for service delivery. Pediatr. Diabetes, 2008; 9 (4 Pt 2): 388–392
57. The Diabetes Control and Complications Trial Research Group. The effect of intensive treatment of diabetes on the development and progression of long-term complications in insulin-dependent diabetes mellitus. N. Engl. J. Med., 1993: 329: 977–986
58. White N.H., Sun W., Cleary P.A., et al.: Effect of prior intensive therapy in type 1 diabetes on 10- year progression of retinopathy in the DCCT/EDIC: comparison of adults and adolescents. Diabetes, 2010; 59: 1244–1253
59. Suris J.-C.: Chronic conditions and adolescence. J. Pediatr. Endocrinol. Metab., 2003; 6: 247–251
60. Tsujimoto T., Yamamoto-Honda R., Kajio H., et al.: Vital signs, QT prolongation, and newly diagnosed cardiovascular disease during severe hypoglycemia in type 1 and type 2 diabetic patients. Diabetes Care, 2014; 37: 217–225
61. Gimenez M., Gilabert R., Monteagudo J., et al.: Repeated episodes of hypoglycemia as a potential aggravating factor for preclinical atherosclerosis in subjects with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2011; 34: 198–203
62. Diabetes Control and Complications Research Group. Effect of intensive diabetes treatment on the development and progression of long-term complications in adolescents with insulin-dependent diabetes mellitus. J. Pediatr., 1994: 125: 177–188
63. Cooper M.N., et al.: A population-based study of risk factors for severe hypoglycaemia in a contemporary cohort of childhood-onset type 1 diabetes. Diabetologia, 2013; 56: 2164–2170
64. Nordfeldt S., Ludvigsson J.: Severe hypoglycemia in childrenwith IDDM. Diabetes Care, 1997: 20: 497–503
65. Dorchy H.: Insulin regimens and insulin adjustments in young diabetic children, adolescents and young adults: personal experience. Diabetes Metab., 2000; 26: 500–507
66. Cox D.J., Gonder-Frederick L., Julian D.M., Clarke W.: Long-term follow-up evaluation of blood glucose awareness training. Diabetes Care, 1994: 17: 1–5
67. Green L.B., Wysocki T., Reineck B.M.: Fear of hypoglycemia in children and adolescents with diabetes. J. Pediatr. Psychol., 1990: 15: 633–641
68. Gonder-Frederick L., Cox D., Kovatchev B., et al.: A biopsychobehavioral model of risk of severe hypoglycemia. Diabetes Care, 1997: 20: 661–668
69. Martinez-Aguayo A., Araneda J.C., Fernandez D., Gleisner A., Perez V., Codner E.: Tobacco, alcohol and illicit drug use in adolescents with diabetes mellitus. Pediatr. Diabetes, 2007; 8: 265–271
70. Barnard K., Sinclair J.M., Lawton J., Young A.J., Holt R.I.: Alcohol-associated risks for young adults with type 1 diabetes: a narrative review. Diabet. Med., 2012; 29: 434–440
71. Ismail D., Gebert R., Vuillermin P.J., et al.: Social consumption of alcohol in adolescents with type 1 diabetes is associated with increased glucose lability, but not hypoglycaemia. Diabet. Med., 2006; 23: 830–833
72. International Diabetes Federation (IDF). Diabetes and Tobacco Use: A Harmful Combination. Position Statement, 2003 (available from http://www.idf.org)
73. Sinha R.N., Patrick A.W., Richardson L., Wal-Lymahmed M., Macfarlane I.A.: A six-year followup study of smoking habits and microvascular complications in young adults with type 1 diabetes. Postgrad. Med. J., 1997: 73: 293–294
74. Inkster B., Frier B.M.: Diabetes and driving. Diabetes Obes. Metab., 2013; 15: 775–783
75. Diabetes and Driving: Information Sheet, 2005 (available from www.diabetes.org.uk)
76. Cox D.J., Penberthy J.F., Zrebiec J., et al.: Diabetes and driving mishaps; frequency and correlations from a multinational survey. Diabetes Care, 2003; 26: 2329–2334
77. Hypoglycemia and Employment/Licensure. American Diabetes Association: position statement. Diabetes Care, 2006; 29 (Suppl. 1): S67
78. American Diabetes Association, Anderson J.E., Greene M.A., et al.: Diabetes and employment.Diabetes Care, 2014; 37 (Suppl. 1): S112–S117
79. Codner E., Soto N., Merino P.M.: Contraception, and pregnancy in adolescents with type 1 diabetes: a review. Pediatr. Diabetes, 2012; 13: 108–123
80. Ray J.G., O’Brien T.E., Chan W.S.: Preconception care and the risk of congenital anomalies in the offspring of women with diabetes mellitus: a meta-analysis. QJM, 2001; 94: 435–444
81. Wendland E.M., Torloni M.R., Falavigna M., et al.: Gestational diabetes and pregnancy outcomes–a systematic review of the World Health Organization (WHO) and the International Association of Diabetes in Pregnancy Study Groups (IADPSG) diagnostic criteria. BMC Pregnancy Childbirth, 2012; 12: 23
82. Owens L.A., Avalos G., Kirwan B., Carmody L., Dunne F., ATLANTIC DIP. Closing the loop. Diabetes Care, 2012; 35: 1669–1671
83. Negrato C.A., Mattar R., Gomes M.B.: Adverse pregnancy outcomes in women with diabetes. Diabetol. Metab. Syndr., 2012; 4: 41
84. Bismuth E., Bouche C., Caliman C., et al.: Management of pregnancy in women with type 1 diabetes mellitus: guidelines of the French-Speaking Diabetes Society (Societe francophone du diabete [SFD]). Diabetes Metab., 2012; 38: 205–216
85. Codner E., Eyzaguirre F.C., Iniguez G., et al.: Ovulation rate in adolescents with type 1 diabetes mellitus. Fertil. Steril., 2011; 95: 197–202. e1
86. Merino P.M., Riquelme J.E., Codner E.: Addressing fertility and reproductive issues in female adolescents with diabetes. Diabetes Manage, 2012; 2: 479–482
87. Codner E., Merino P.M., Tena-Sempere M.: Female reproduction and type 1 diabetes: from mechanisms to clinical findings. Hum. Reprod. Update, 2012; 18: 568–585
88. Fedele D., Coscelli C., Cucinotta D., et al.: Incidence of erectile dysfunction in Italian men with diabetes. J. Urol., 2001; 166: 1368–1371
89. Fischl A.F., Herman W.H., Sereika S.M., et al.: Impact of a preconception counseling program for teens with type 1 diabetes (READY-Girls) on patient-provider interaction, resource utilization, and cost. Diabetes Care, 2010; 33: 701–705
90. Charron-Prochownik D., Hannan M.F., Fischl A.R., Slocum J.M.: Preconception planning: are we making progress? Curr. Diab. Rep., 2008; 8: 294–298
91. Catalano P.M., McIntyre H.D., Cruickshank J.K., et al.: The hyperglycemia and adverse pregnancy outcome study: associations ofGDMand obesity with pregnancy outcomes. Diabetes Care, 2012; 35: 780–786
92. Steel J.M., Duncan L.J.: Serious complications of oral contraception in insulin-dependent diabetics. Contraception, 1978: 17: 291–295
93. Visser J., Snel M., Van Vliet H.A.: Hormonal versus non-hormonal contraceptives in women with diabetes mellitus type 1 and 2. Cochrane Database Syst. Rev., 2006; 4: CD003 990
94. Garg S.K., Chase H.P., Marshall G., Hoops S.L., Holmes D.L., Jackson W.E.: Oral contraceptives and renal and retinal complications in young women with insulin-dependent diabetes mellitus. JAMA, 1994: 271: 1099–1102
95. Snell-Bergeon J.K., Dabelea D., Ogden L.G., et al.: Reproductive history and hormonal birth control use are associated with coronary calcium progression in women with type 1 diabetes mellitus. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2008; 93: 2142–2148
96. Klein B.E., Klein R., Moss S.E.: Mortality and hormonerelated exposures in women with diabetes. Diabetes Care, 1999: 22: 248–252
97. Klein B.E., Klein R., Moss S.E.: Exogenous estrogen exposures and changes in diabetic retinopathy. The Wisconsin epidemiologic study of diabetic retinopathy. Diabetes Care, 1999: 22: 1984–1987
98. Division of Reproductive Health NCfCDP, Health Promotion CfDC, Prevention. U.S. selected practice recommendations for contraceptive use, 2013Adapted from the World Health Organization selected practice recommendations for contraceptive use, 2nd edn. MMWR Recomm. Rep., 2013; 62: 1–60
99. WHO. Medical Eligibility Criteria for Contraceptive Use. 4th edn. Geneva: WHO, 2009
100. Eshre Capri Workshop Group. Venous thromboembolism in women: a specific reproductive health risk. Hum. Reprod. Update, 2013; 19: 471–482
101. Lidegaard O., Lokkegaard E., Svendsen A.L., Agger C.: Hormonal contraception and risk of venous thromboembolism: national follow-up study. BMJ, 2009; 339: b2890
102. Legro R.S., Arslanian S.A., Ehrmann D.A., et al.: Diagnosis and treatment of polycystic ovary syndrome: an endocrine society clinical practice guideline. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2013; 98: 4565–4592
103. Martin K.A., Chang R.J., Ehrmann D.A., et al.: Evaluation and treatment of hirsutism in premenopausal women: an endocrine society clinical practice guideline. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2008; 93: 1105–1120
104. Mastorakos G., Koliopoulos C., Creatsas G.: Androgen and lipid profiles in adolescents with polycystic ovary syndrome who were treated with two forms of combined oral contraceptives. Fertil. Steril., 2002; 77: 919–927
105. Verhaeghe J.: Clinical practice: contraception in adolescents. Eur. J. Pediatr., 2012; 171: 895–899
106. Gourdy P.: Diabetes and oral contraception. Best Pract. Res. Clin. Endocrinol. Metab., 2013; 27: 67–76
107. Committee on Adolescent Health Care Long-Acting Reversible Contraception Working Group TACoO, Gynecologists. Committee opinion no. 539: adolescents and long-acting reversible contraception: implants and intrauterine devices. Obstet. Gynecol., 2012; 120: 983–988
108. Upadhya K.K.: Contraception for adolescents. Pediatr. Rev., 2013; 34: 384–394
109. Ryan C.M., Atchison J., Puczynski S., Puczynski M., Arslanian S., Becker D.: Mild hypoglycemia associated with deterioration of mental efficiency in children with insulin-dependent diabetes mellitus. J. Pediatr., 1990: 117: 32–38
110. McCrimmon R.J., Ryan C.M., Frier B.M.: Diabetes and cognitive dysfunction. Lancet, 2012; 379: 2291–2299
111. Davis E.A., Soong S.A., Byrne G.C., Jones T.W.: Acute hyperglycaemia impairs cognitive function in children with IDDM. J. Pediatr. Endocrinol. Metab., 1996: 9: 455–461
112. Gonder-Frederick L.A., Zrebiec J.F., Bauchowitz A.U., et al.: Cognitive function is disrupted by both hypo- and hyperglycemia in school-aged children with type 1 diabetes: a field study. Diabetes Care, 2009; 32: 1001–1006
113. Hillman C.H., Kamijo K., Scudder M.: A review of chronic and acute physical activity participation on neuroelectric measures of brain health and cognition during childhood. Prev. Med., 2011; 52 (Suppl. 1): S21–S28
114. Court J.M.: Issues of transition to adult care. J. Pediatr., 1993: 29 (Suppl. 1): S53–S55
115. Pacaud D., Mcconnell B., Huot C., Aebi C., Yale J.: Transition from pediatric care to adult care for insulindependent diabetes patients. Can. J. Diabetes., 1996: 20: 14–20
116. Weissberg-Benchell J., Wolpert H., Anderson B.J.: Transitioning from pediatric to adult care. Diabetes Care, 2007; 30: 2441–2446
117. Kipps S., Bahu T., Ong K., et al.: Current methods of transfer of young people with type 1 diabetes to adult services. Diabet. Med., 2002; 19: 649–654
118. Roberts S.E., Goldacre M.J., Neil H.A.W.: Mortality of young people admitted to hospital for diabetes: database study. BMJ, 2004; 328: 741–742
119. Peters A., Laffel L., American Diabetes Association Transitions Working Group. Diabetes care for emerging adults: recommendations for transition from pediatric to adult diabetes care systems: a position statement of the American Diabetes Association, with representation by the American College of Osteopathic Family Physicians, the American Academy of Pediatrics, the American Association of Clinical Endocrinologists, the American Osteopathic Association, the Centers for Disease Control and Prevention, Children with Diabetes, The Endocrine Society, the International Society for Pediatric and Adolescent Diabetes, Juvenile Diabetes Research Foundation International, the National Diabetes Education Program, and the Pediatric Endocrine Society (formerly Lawson Wilkins Pediatric Endocrine Society). Diabetes Care, 2011; 34: 2477–2485
120. Carson C.: Adolescence to adulthood: how to keep adolescents in the system. J. Diabetes Nurs., 2003; 7: 24–27
121. Wills C.J., Scott A., Swift P.G.F., Davies M.J., Mackie A.D.R., Mansell P.: Retrospective review of care and outcomes in young adults with type 1 diabetes. BMJ, 2003; 327: 260–261
122. Laing S.P., Swerdlow A.J., Slater S.D., et al.: The British Diabetic Association Cohort Study. I: allcausemortality in patientswith insulin-treated diabetes mellitus. Diabet. Med., 1999: 16: 459–465

123. Lyons S.K., Becker D.J., Helgeson V.S.: Transfer from pediatric to adult health care: effects on diabetes outcomes. Pediatr. Diabetes, 2014; 15: 10–17
124. Spaic T., Mahon J.L., Hramiak I., et al.: Multicentre randomized controlled trial of structured transition on diabetes care management compared to standard diabetes care in adolescents and young adults with type 1 diabetes (Transition Trial). BMC Pediatr., 2013; 13: 163

Czytaj następny:

Napisz do nas

Zadaj pytanie ekspertowi, przyślij ciekawy przypadek, zgłoś absurd, zaproponuj temat dziennikarzom.
Pomóż redagować portal.
Pomóż usprawnić system ochrony zdrowia.