Edukacja dzieci i młodocianych chorych na cukrzycę

30.12.2010
Diabetes education in children and adolescents
Peter G.F. Swift
Pediatric Diabetes, 2009; 10 (suppl. 12): 51–57

Wprowadzenie

Edukacja jest podstawą opieki nad chorymi na cukrzycę, a ustrukturyzowane szkolenie w zakresie samokontroli jest kluczem do uzyskania dobrych wyników.[1]
Opublikowane w różnych krajach wytyczne postępowania u dzieci i młodocianych chorych na cukrzycę podkreślają znaczenie edukacji, ale nie zawierają specjalnych rozdziałów poświęconych edukacji ani jej zasadom.[2-5]
Do publikacji zawierających przydatne wskazówki dotyczące edukacji w cukrzycy należą: "National Standards for diabetes self-management education (DSME)",[6] "Position statement on structured education",[7] "Guidance on the use of patient-education models for diabetes",[8] "International Curriculum for Diabetes Health Professional Education"[9] oraz ostatnio opublikowany w Niemczech opis edukacji dzieci i młodocianych chorych na cukrzycę.[10] Szczegóły w piśmiennictwie. Zaproponowano następującą definicję edukacji chorych na cukrzycę:
"Jest to proces dostarczania danej osobie wiedzy i umiejętności potrzebnych do samodzielnego leczenia cukrzycy, postępowania w ostrych powikłaniach i dokonywania zmian stylu życia, w celu skutecznego radzenia sobie z chorobą".[11]

Edukację można postrzegać jako łącznik pomiędzy praktyką kliniczną a badaniami naukowymi. Badania naukowe w zakresie cukrzycy i metod edukacji mają ważne znaczenie dla poprawy praktyki klinicznej,[2,5,6,11,12] a odpowiedzialność za ich prowadzenie powinien ponosić każdy kraj/państwo i dla każdego kraju powinny być one sprawą nadrzędną.[7,10,13]

Programy edukacyjne muszą być dokładnie zaplanowane, mieć określone cele i obejmować określone zagadnienia, które mogą zostać przekazane osobom chorym na cukrzycę, ich opiekunom i rodzinom.[8,10]
Nadal nie rozstrzygnięto, czy sama interwencja edukacyjna ma korzystny wpływ na leczenie cukrzycy, zwłaszcza u dzieci i młodocianych, ponieważ "interwencje edukacyjne, psychospołeczne oraz psychoterapeutyczne są często stosowane łącznie w celu poszerzenia wiedzy, umiejętności i świadomości w zakresie różnych aspektów samodzielnego leczenia cukrzycy".[14]
Niemniej jednak przeglądy systematyczne dotyczące interwencji psychologiczno-edukacyjnych wykazały, że ich korzystny wpływ na kontrolę glikemii jest mały lub średni[14,15] przy nieco większym efekcie psychologicznym.[16] Rezultaty uzyskane u dzieci są lepsze niż u dorosłych[16] i są najbardziej efektywne, jeśli zostaną zintegrowane z rutynową opieką, zaangażowaniem rodziców, zasadami podmiotowości pacjenta, rozwiązywaniem problemów, ustalaniem celów i zachętą do samodzielnego podejmowania skutecznych działań.[10,15,17]

Badanie DCCT (Diabetes Control and Complications Trial) dostarczyło jednoznacznych dowodów, że zintensyfikowanie leczenia redukuje powikłania o charakterze mikroangiopatii oraz że intensyfikacja taka wymaga skutecznej samokontroli cukrzycy. Najważniejsze, że skuteczna samokontrola wymaga częstej edukacji na wysokim poziomie oraz stałego wsparcia.[6,10-12,18,19] Istnieją dowody, że pracownicy opieki zdrowotnej biorący udział w procesie edukacji, którzy są postrzegani przez młodych ludzi jako "motywujący", mogą lepiej zachęcać do przestrzegania reguł leczenia.[20] Ten wysoki poziom motywacji i entuzjazm w zakresie interwencji edukacyjnych prawdopodobnie poprawia wyniki biomedyczne oraz pozwala na całościową, naukową interpretację badań poświęconych zagadnieniom edukacji.[21]

W przeciwieństwie do tego, u osób które nie są edukowane lub nie utrzymują kontaktu z zespołem edukacyjnym, częściej występują powikłania cukrzycy (B).[6,19,22,23] Istnieją też dowody, że rodzice i młodociani często wyrażają zadowolenie z otrzymanych usług,[5] nawet wtedy, gdy mogą występować duże braki dotyczące edukacji, wsparcia psychologicznego oraz technik samodzielnego leczenia, które są powodem niedostatecznej i zmiennej kontroli metabolicznej.[24]

Zasady ogólne

Każdy młody człowiek na prawo do kompleksowej, profesjonalnie prowadzonej edukacji, która powinna przygotować jego samego oraz jego rodzinę do przejęcia kontroli nad cukrzycą.[1,5,7]

  • Dzieci i młodociani, ich rodzice i inni opiekunowie powinni mieć łatwy dostęp do edukacji i zostać włączeni w proces edukacyjny.[5]
  • Edukację chorych na cukrzycę powinni prowadzić pracownicy opieki zdrowotnej rozumiejący potrzeby młodego człowieka i jego rodziny, które są szczególne i zmieniają się wraz z przechodzeniem do kolejnych etapów życia.[1]
  • Edukacja chorych na cukrzycę musi być możliwa do zaadaptowania i zindywidualizowana, tak aby była odpowiednia do wieku, stadium cukrzycy, dojrzałości i stylu życia poszczególnych osób, uwzględniała różnice kulturowe oraz odpowiadała indywidualnym potrzebom.[1,2,4,5,10]
  • Priorytety pracowników opieki zdrowotnej dotyczące edukacji chorych na cukrzycę mogą nie pokrywać się z tymi, które ma dziecko i jego rodzina. Dlatego edukacja chorych na cukrzycę powinna uwzględniać dokładne poznanie poglądów, wierzeń, sposobu uczenia się, umiejętności czytania i pisania, wiedzy ogólnej i priorytetów poszczególnych osób.[1]
  • Edukatorzy (lekarze, pielęgniarki, dietetycy i inne osoby uczestniczące w procesie leczenia) powinni mieć możliwość ciągłego doskonalenia zawodowego w zakresie edukacji chorych na cukrzycę i metod kształcenia.[2,6,7,9,11]
  • Aby edukacja chorych na cukrzycę była skuteczna, powinna być procesem ciągłym i powtarzanym.[2,4,5,8-11]
  • Treść i organizacja programu edukacji

    Przyjmuje się powszechnie, że leczenie cukrzycy nie może być skuteczne bez zmiany zachowań.[25,26] Pracownicy opieki zdrowotnej powinni rozumieć, że zmiana zachowań poprzez samą edukację i zdobywanie wiedzy jest mało prawdopodobna, zwłaszcza u tych osób, u których leczenie cukrzycy jest szczególnie trudne. Istnieje zatem potrzeba szkolenia zespołów leczących chorych na cukrzycę nie tylko w zakresie zasad nauczania i planowej edukacji, ale także w postępowaniu związanym ze zmianą zachowań, w tym technik udzielania porad.[25-27]

    Znaczenie ustrukturyzowanych programów edukacyjnych[7] jest rozpatrywane w różnych kontekstach i istnieją dowody, uzyskane głównie u dorosłych chorych na cukrzycę, że w zakresie poprawy kontroli metabolicznej są one skuteczniejsze od nieformalnej, nieustrukturyzowanej edukacji.[12,14-17,28,29] W cukrzycy u dzieci ustrukturyzowane programy edukacyjne są mniej rozpowszechnione, a z uwagi na charakter problemów koncentrują się bardziej na interwencjach psychospołecznych. Dowody na skuteczność tych interwencji, niemal wszystkie pochodzące z Ameryki Północnej, zostały szeroko omówione w różnych publikacjach,[14-17] a niedawno opublikowano kolejne dane.[10,30]

    Istnieją cztery główne kryteria charakteryzujące systematyczny program edukacyjny:[7]
    – posiada uzgodniony, napisany plan o czytelnej strukturze
    – korzysta z wyszkolonych edukatorów
    – zapewniona jest jego jakość
    – podlega zewnętrznej ocenie/audytowi.
    Wprowadzając program do praktyki klinicznej, należy przestrzegać następujących zaleceń:[1-8]
    – ustrukturyzowana edukacja powinna być dostępna dla wszystkich chorych na cukrzycę w momencie postawienia rozpoznania lub w odpowiednim dla nich czasie, a następnie kontynuowana zgodnie z wymaganiami, na podstawie formalnej, regularnej oceny indywidualnych potrzeb
    – edukację powinien prowadzić odpowiednio wyszkolony interdyscyplinarny zespół, rozumiejący zasady regulujące procesy nauczania i uczenia się
    – w skład interdyscyplinarnego zespołu prowadzącego edukację powinni wchodzić przynajmniej wyspecjalizowana pielęgniarka diabetologiczna oraz dietetyk
    – spotkania powinny odbywać się w miejscu dostępnym dla poszczególnych osób i rodzin albo w środowisku zamieszkania lub w szpitalu
    – w programach edukacyjnych należy wykorzystywać różnorodne techniki nauczania, w miarę możliwości przystosowane do różnych potrzeb, indywidualnych możliwości i sposobów uczenia się młodych osób chorych na cukrzycę i ich rodziców oraz do lokalnych modelów opieki. Poniższe zasady edukacji dzieci i młodocianych przygotowano na podstawie rozmów z nauczycielami oraz piśmiennictwa (tab. 1).[30]

    Tabela 1. Zasady i praktyki stosowane w edukacji dzieci

    1. Motywacja – uczeń wykazuje potrzebę i/lub chęć do nauki
    2. Kontekst – na jakim etapie wiedzy obecnie znajduje się uczeń?
       – na jakim etapie wiedzy chce się znaleźć później?
    3. Środowisko – skoncentrowane na uczniu, komfortowe, budzące zaufanie
       – przyjemne/zajmujące/interesujące/"otwarte"
    4. Znaczenie – znacząca, ważna, prowadzi do rozwoju lub jest z nim związana
       – nagroda albo korzyść
    5. Pojęcia – przechodzenie od prostych do złożonych metodą małych kroków (mała rozpiętość uwagi)
    6. Aktywność – nieprzerwana interakcja
       – praktyczna (dopasowywanie do codziennego życia)
       – wyznaczanie celów i rozwiązywanie problemów
    7. Wzmacnianie – powtarzanie, omawianie, podsumowanie
    8. Ocena, analiza, ocena zewnętrzna/audyt
    9. Ciągły rozwój (nieustająca edukacja)

    Osoby prowadzące edukację chorych na cukrzycę powinny ponadto znać zasady oceny jakości edukacji (tab. 2).[30,31]

    Tabela 2. Parametry jakości edukacji oceniane przez brytyjski Office for Standards in Education (OFSTED)[30,31]

  • Lekcje powinny mieć określony cel i przekazywać określone oczekiwania
  • Uczniom należy stworzyć pewną możliwość samodzielnego organizowania pracy (należy unikać nadmiernego kierowania pracą przez nauczyciela)
  • Lekcje powinny wywoływać i utrzymywać zainteresowanie ucznia, który powinien je postrzegać jako znaczące i stanowiące wyzwanie
  • Praca powinna być dobrze dopasowana do możliwości ucznia i potrzeb edukacyjnych
  • Należy rozwijać i poszerzać język ucznia (rolę odgrywa umiejętność zadawania pytań przez nauczyciela)
  • Należy stosować różnorodne formy aktywności edukacyjnej
  • Porządek i kontrola powinny w znacznej mierze opierać się na umiejętnościach nauczyciela powodujących zaangażowanie ucznia w lekcję oraz na wzajemnym szacunku
  • Poniższe wytyczne[1] mogą służyć jako szablon do stworzenia odpowiedniego programu edukacyjnego dla chorych na cukrzycę możliwego do wykorzystania na dużą skalę.[2,4,5,10]

    Edukacja wstępna (poziom 1)

    W momencie rozpoznania: umiejętności niezbędne do przeżycia

  • Wyjaśnienie, na jakiej podstawie postawiono rozpoznanie oraz jakie są przyczyny objawów.
  • Wyjaśnienie w prosty sposób niejasnego charakteru przyczyn cukrzycy. Uświadomienie, że nie ma powodu do obwiniania się.
  • Uświadomienie potrzeby natychmiastowego leczenia insuliną i wyjaśnienie sposobu jej działania.
  • Wyjaśnienie, czym jest glukoza – prawidłowe stężenie glukozy we krwi oraz wartości docelowe glikemii.
  • Umiejętności praktyczne: wstrzykiwanie insuliny, badanie stężenia glukozy we krwi i/lub moczu oraz powody przeprowadzania tych badań.
  • Podstawowe porady dietetyczne.
  • Wyjaśnienie w prosty sposób istoty hipoglikemii.
  • Cukrzyca podczas choroby towarzyszącej.
  • Zwrócenie uwagi na niedopuszczalność pomijania dawek insuliny – zapobieganie cukrzycowej kwasicy ketonowej.
  • Cukrzyca w domu i w szkole z uwzględnieniem wpływu wysiłku fizycznego.
  • Karty identyfikacyjne, naszyjniki, bransoletki itp.
  • Członkostwo w stowarzyszeniach chorych na cukrzycę oraz inne możliwości uzyskania wsparcia.
  • Psychologiczna adaptacja do postawionego rozpoznania.
  • Szczegóły dotyczące kontaktów telefonicznych w sprawach nagłych.
  • Sposoby prowadzenia wstępnej edukacji oraz wykorzystane w niej środki zależą od lokalnych doświadczeń oraz dostępnego wyposażenia. Początkowo jest ona zdominowana przez nauczanie indywidualne (w obrębie rodziny). Pracownicy opieki zdrowotnej powinni nauczyć się prowadzić edukację w sposób skoncentrowany na pacjencie i unikać pouczania go.[25,32,33]

  • W początkowym etapie nauki należy korzystać z wydrukowanych wytycznych i broszur, dostosowanych do wieku i dojrzałości dziecka (patrz dodatek pt. "Zasoby").
  • W drukowanych materiałach dla rodziców powinno się używać odpowiedniego, łatwego do zrozumienia języka i stylu (sugeruje się, aby używać języka na poziomie popularnych gazet lokalnych i tabloidów).
  • Program dalszej ciągłej, zaawansowanej edukacji (poziom 2)

    Program ciągły

  • Patofizjologia, epidemiologia, klasyfikacja i metabolizm.
  • Wydzielanie insuliny, jej działanie i fizjologia.
  • Wstrzyknięcia insuliny, rodzaje, wchłanianie, profile aktywności, zmienność i dostosowywanie dawki.
  • Żywienie – planowanie posiłków; poradnictwo dotyczące jakości i ilości przyjmowanych węglowodanów, tłuszczów, białek i błonnika; radzenie sobie przy szczególnych okazjach oraz w trakcie spożywania posiłków poza domem; wzrastanie i przyrost masy ciała; "produkty spożywcze dla diabetyków"; słodziki i napoje.
  • Monitorowanie parametrów, włącznie z hemoglobiną glikowaną oraz jasne (uzgodnione) cele kontroli.
  • Hipoglikemia i jej profilaktyka, rozpoznawanie i leczenie, z uwzględnieniem stosowania glukagonu.
  • Choroby towarzyszące, hiperglikemia, ketoza i zapobieganie cukrzycowej kwasicy ketonowej.
  • Rozwiązywanie problemów i dostosowywanie terapii do potrzeb.
  • Ustalanie celów.
  • Powikłania o charakterze mikro- i makroangiopatii oraz ich profilaktyka. Konieczność regularnej kontroli.
  • Ćwiczenia fizyczne, planowanie wakacji i podróży, z uwzględnieniem wakacyjnych obozów wypoczynkowych i szkoleniowych.
  • Palenie tytoniu, alkohol i narkotyki.
  • Szkoła, studia, zatrudnienie i kierowanie pojazdami mechanicznymi.
  • Seksualność, antykoncepcja, ciąża, poród.
  • Nowości w badaniach naukowych.
  • Ciągła edukacja odbywa się najczęściej w trybie ambulatoryjnym (przychodnia, dom, lokalna społeczność).[2,4,5,34] Jeśli poziom osób szkolących, doświadczenie oraz lokalne warunki na to nie pozwalają, programy edukacyjne mogą być prowadzone w szpitalu, w formie nauczania indywidualnego albo w grupach, jeśli to możliwe w warunkach sprzyjających nauce.[34,35]
  • Program edukacyjny powinien korzystać ze skoncentrowanych na pacjencie, interaktywnych metod edukacyjnych dostępnych dla wszystkich osób zaangażowanych w leczenie cukrzycy, szczególnie chorego dziecka lub młodocianego.[34]
  • Na wyższych poziomach edukacji chorych na cukrzycę należy wykorzystywać zrozumienie istoty samokontroli, ponieważ wyznacznikami sukcesu są zarówno zagadnienia edukacyjne, jak i psychospołeczne.[14,30,34]
  • Dla młodych ludzi atrakcyjne mogą być nowsze technologie, do których należą filmy wideo, płyty CD, gry komputerowe, informacje w postaci SMS,[36] telefony przypominające i wspierające,[37] ale są one najskuteczniejsze w modelach interaktywnych.[5,8,14,17]
  • Edukacja grupowa może być bardziej skuteczna i wzmacniana przez grupę rówieśników[28,29,34] lub kolegów szkolnych,30 chociaż istnieją dowody, że edukacja skierowana na indywidualne potrzeby jest tak samo skuteczna jak edukacja grupowa.[5,8,38]
  • Pojedyncze doniesienia wskazują, że można osiągnąć korzystne wyniki poprzez udział w spotkaniach oraz wakacyjnych wyjazdach i obozach organizowanych przez stowarzyszenia chorych na cukrzycę.[39,40]
  • Dane z rozmów prowadzonych w grupach młodzieży sugerują, że edukacja wykorzystująca nowsze technologie jest atrakcyjna, ale mało jest dowodów naukowych, aby zalecać jej powszechne stosowanie.[5] Z drugiej strony wykazano, że tradycyjna, intensywna edukacja ambulatoryjna w wyspecjalizowanych poradniach w niektórych sytuacjach prowadzi do znakomitych wyników kontroli glikemii.[41,42]
    Jeśli edukacja jest postrzegana jako ważny czynnik w upodmiotowieniu zarówno rodziców, jak i młodocianych chorych, powinna umożliwić im wykorzystanie wiedzy i umiejętności praktycznych w rozwiązywaniu problemów i samokontroli, kontrolowanie ustalania celów lepszej opieki oraz wpływanie na własne życie poprzez podejmowanie świadomych decyzji związanych z cukrzycą.[32,33,43,44]

    Dobieranie i dostosowywanie profilu przyjmowanej insuliny do ilości spożywanych posiłków oraz poziomu aktywności fizycznej stało się ważną częścią intensywnego leczenia za pomocą wielokrotnych wstrzyknięć z użyciem dostępnych analogów insulin i osobistych pomp insulinowych. Do osiągnięcia sukcesu za pomocą tych interwencji konieczny jest wyższy poziom edukacji i pełniejsze zrozumienie, potrzeba również więcej czasu, umiejętności oraz większego zaangażowania ze strony zespołu edukacyjnego.[10,42,45,46]
    Sama zmiana modelu insulinoterapii nie poprawia kontroli metabolicznej.[12,24] Osiągnięcie sukcesu jest natomiast bardziej prawdopodobne, jeżeli położy się nacisk na kompleksową, ustrukturyzowaną edukację,[6,7,14-19,28,29,47] zwłaszcza jeśli motywacja edukatorów jest duża.[21]

    Edukacja a grupa wiekowa

    Należy adaptować edukację cukrzycową do wieku i dojrzałości poszczególnych osób.[1,48]

    Niemowlęta i małe dzieci

  • Całkowita zależność od rodziców i opiekunów w zakresie wstrzyknięć insuliny, przyjmowania posiłków i monitorowania glikemii oraz konieczność opartego na zaufaniu związku pomiędzy dzieckiem a opiekunami.[49]
  • Matki mogą odczuwać silny stres, osłabienie więzi z dzieckiem oraz nastrój depresyjny,[49,50] tak jak w przypadku wielu innych chorób przewlekłych.[51]
  • Nieprzewidywalne, nieregularne spożywanie posiłków oraz poziom aktywności.
  • Trudności w rozróżnieniu normalnego zachowania niemowlęcia od związanych z cukrzycą zmian nastroju.[50]
  • Wstrzyknięcia insuliny oraz badanie glikemii postrzegane jako zadawanie bólu przez opiekunów.[50]
  • Częściej występuje hipoglikemia. Ciężka hipoglikemia może być bardziej szkodliwa (patrz rozdz. "Ocena i leczenie hipoglikemii u dzieci i młodocianych chorych na cukrzycę"). Z tego powodu sprawą pierwszoplanową jest edukacja w zakresie jej zapobiegania, rozpoznawania i leczenia. Należy omówić swoiste dla wieku docelowe wartości stężenia glukozy (patrz rozdz. "Ocena i monitorowanie kontroli glikemii u dzieci i młodocianych chorych na cukrzycę"). Istnieją sprzeczne dane dotyczące charakterystyki zachowania dzieci przedszkolnych chorych na cukrzycę[49,52] oraz zależności wyników leczenia cukrzycy od samej edukacji. Rodzice wskazują jednakże na znaczenie edukacji oraz pozbawionego cech oceny wsparcia ze strony zespołu.[50,53]
  • Dzieci w wieku szkolnym

  • Dostosowywanie zmiany środowiska z domowego na szkolne, rozwój samooceny i relacji z rówieśnikami.[48,54]
  • Nauka i rozwijanie umiejętności wykonywania wstrzyknięć insuliny i monitorowania glikemii.
  • Stopniowe rozpoznawanie i świadomość objawów hipoglikemii.[55]
  • Zwiększenie zrozumienia istoty choroby i samokontroli.
  • Adaptowanie leczenia cukrzycy do programów szkolnych, posiłków spożywanych w szkole, ćwiczeń fizycznych i zajęć sportowych.[54]
  • Włączenie monitorowania glikemii oraz wstrzyknięć insuliny do planu zajęć szkolnych.
  • Uświadomienie rodzicom stopniowego rozwoju niezależności dziecka z postępującym przejmowaniem przez nie odpowiedzialności za różne sprawy.[1,48]

  • Stwierdzono, że dzieci w wieku szkolnym wyrażały niezadowolenie, jeśli pracownicy opieki zdrowotnej rozmawiali z rodzicami, a nie z nimi.[5] Istnieją dowody że dostosowane do wieku interwencje edukacyjne są skuteczne u dzieci i ich rodzin.[5,14-17,48,56]

    Młodociani

    (materiały źródłowe – patrz rozdz. "Cukrzyca w okresie dojrzewania")

  • Akceptacja kluczowego znaczenia ciągłego zaangażowania rodziców przy równoczesnym promowaniu niezależności, odpowiedzialnej samokontroli dostosowanej do stopnia dojrzałości i zrozumienia.
  • Uświadomienie, że przyswojenie w okresie młodzieńczym wiedzy na temat cukrzycy pozwala przewidywać większą skuteczność samodzielnego leczenia (kontrolę metaboliczną) w przyszłości, jakkolwiek zależność ta jest umiarkowanie silna.
  • Dyskutowanie o problemach emocjonalnych oraz konfliktach związanych z grupą rówieśniczą.
  • Uczenie strategii rozwiązywania problemów dotyczących błędów dietetycznych, chorób towarzyszących, hipoglikemii, uprawiania sportu, palenia tytoniu, spożywania alkoholu, przyjmowania narkotyków i seksualności.
  • Uzgodnienie planów, celów i priorytetów oraz upewnienie się, że podjęte przez młodocianego zadania są zrozumiałe, akceptowane i osiągalne.
  • Zrozumienie, że opuszczenie dawki insuliny nie jest zdarzeniem niezwykłym. Należy wykorzystać okazję do pozbawionej osądzania dyskusji o tym problemie.
  • Opracowanie strategii przekazywania pacjentów pod opiekę ośrodków leczących dorosłych.
  • Podsumowanie i zalecenia

  • Edukacja jest kluczem do pomyślnego leczenia cukrzycy (E).[1-11]
  • Istnieją dowody wskazujące, że interwencje edukacyjne u dzieci i młodocianych chorych na cukrzycę wywierają umiarkowany, korzystny efekt na kontrolę glikemii i silniejszy wpływ na wyniki psychospołeczne (A).[14-17]
  • Aby zmaksymalizować efektywność zarówno konwencjonalnego leczenia cukrzycy, jak i postępów w leczeniu cukrzycy i związanych z nim technologii (zwłaszcza samokontroli glikemii, analogów insuliny i osobistych pomp insulinowych), zaleca się, aby ustrukturyzowana edukacja odpowiedniej jakości była dostępna dla wszystkich młodych ludzi chorych na cukrzycę i ich opiekunów (E).[2,4,5,7]
  • Pracownicy opieki zdrowotnej wymagają odpowiedniego, specjalistycznego szkolenia w zakresie zasad nauczania i edukacji,[25,27,30,31] które pozwoli im skutecznie wprowadzać interwencje behawioralne zwiększające podmiotowość młodych pacjentów i ich opiekunów w zakresie samodzielnego leczenia cukrzycy (E).[25,32,33]
  • Zawartość i sposób przekazywania ustrukturyzowanej wiedzy wymaga regularnych przeglądów, tak aby umożliwić dostosowanie jej do poszczególnych osób, lokalnych praktyk oraz zmian w leczeniu cukrzycy i stosowanych technologiach (E).[2,6,7,10,11,17]
  • Główne cechy interwencji edukacyjnych, dla których wykazano największą skuteczność:
    – jasne teoretyczne podstawy psychologiczne i edukacyjne (E)[14-17]
    – integracja z rutynowym postępowaniem klinicznym (np. jako uzupełnienie intensywnej insulinoterapii) (A)[14,15,17,45,46]
    – uwzględnienie ciągłej odpowiedzialności rodziców i innych opiekunów w okresie młodzieńczym (B)[4,5,30,34,56]
    – stosowanie poznawczych technik behawioralnych często związanych z rozwiązywaniem problemów, ustalaniem celów, komunikacją, rozwiązywaniem konfliktów w rodzinie, umiejętnością radzenia sobie z problemami i opanowywaniem stresu (A)[14-17]
    – wykorzystanie nowych technologii w leczeniu cukrzycy jako jednego z czynników zwiększających motywację do leczenia (A).[14,17,36,37]
  • Istotne znaczenie ma ocena programów edukacyjnych, która powinna się skupić na wynikach, takich jak zdolność pacjenta do osiągnięcia samodzielnie określonych celów leczenia cukrzycy, poprawa adaptacji psychospołecznej oraz wzmocnienie własnego zaangażowania jako uzupełnienia kontroli glikemii (E).[14-17]
  • Piśmiennictwo

    1. ISPAD Consensus Guidelines 2000. The management of type 1 diabetes in children and adolescents. Ed PGF Swift. Publ Medforum, Zeist, Netherlands
    2. Silverstein J., Klingensmith G., Copeland K., Plotnick L., Kaufman F., Laffel L., Deeb L., Grey M., Anderson B., Holzmeister L.A., Clark N.: Care of children and adolescents with type 1 diabetes: a statement of the American Diabetes Association (ADA Statement). Diabetes Care, 2005; 28: 186–212
    3. Type 1 diabetes in children and adolescents, Canadian Diabetes Association e-guidelines: http://www.diabetes.ca/cpg2003/chapters.aspx
    4. Clinical practice guidelines: Type 1 diabetes in children and adolescents. Australian Paediatric Endocrine Group. 2004. http://www.chw.edu.au/prof/services/ endocrinology/ apeg/apeg_handbook_final.pdf
    5. Type 1 diabetes: Diagnosis and management of type 1 diabetes in children, young people and adults. National Institute for Clinical Excellence UK (NICE). 2004. http://www.nice. org.uk/pdf/CG015NICEguideline.pdf
    6. Mensing C., Boucher J., Cypress M., et al.: National Standards for Diabetes Self- Management Education. Diabetes Care, 2005; 28 (suppl. 1.): S72–S79
    7. Structured Patient Education in Diabetes. Report from the Patient Education Working Group. Diabetes UK and Dept of Health. 2005. www.dh.gov.uk/publications
    8. Guidance on the use of patient education models. National Institute for Clinical Excellence UK (NICE). 2003 http://www.nice.org.uk/page.aspx?o=TA060guidance
    9. IDF Consultative Section on Diabetes Education (DECS) 2002. International Curriculum for Diabetes Health Professional Education, International Diabetes Federation, Brussels. http://www.idf.org
    10. Lange K., Sassmann H., Von Schutz W., Kordonouri O., Danne T.: Prerequisites for ageappropriate education in type 1 diabetes: a model programme for paediatric diabetes education in Germany. Pediatr. Diabetes, 2007; 8 (suppl. 6): 63–71
    11. Clement S.: Diabetes self-management education. Diabetes Care, 1995; 18: 1204–1214
    12. Lorenz R.A., Bubb J., Davis D., et al.: Changing behavior. Practical lessons from the Diabetes Control and Complications Trial. Diabetes Care, 1996; 19: 648–652
    13. Department of Health (2003) National Framework for Diabetes: delivery strategy www. dh.gov.uk/publication sandstatistics/fs/en
    14. Murphy H.R., Rayman G., Skinner T.C.: Psychoeducational interventions for children and young people with Type 1 diabetes. Diabetic Med., 2006; 23: 935–943
    15. Hampson S.E., Skinner T.C., Hart J., et al.: Effects of educational and psychosocial interventions for adolescents with diabetes mellitus: a systematic review. Health Technol. Assess., 2001; 5: 1–79
    16. Winkley K., Ismail K., Landau S., et al.: Psychological interventions to improve glycaemic control in patients with type 1 diabetes: systematic review andmeta-analysis of randomised controlled trials. BMJ, 2006; 333: 65–68
    17. Northam E.A., Todd S., Cameron F.J.: Interventions to promote optimal health outcomes in children with Type 1 diabetes – are they effective? Diabetic Med., 2006; 23: 113–121
    18. Diabetes Control and Complications Research Group. Effect of intensive diabetes treatment on the development and progression of long-term complications in adolescents with insulin-dependent diabetes mellitus. J. Pediatr., 1994; 125: 177–188
    19. Implications of the Diabetes control and Complications Trial. ADA Position Statement. Diabetes Care, 2003; 26: S25–S27
    20. Kyngas H., Hentinen M., Barlow J.H.: Adolescents' perceptions of physicians, nurses, parents and friends: help or hindrance in compliance with diabetes self-care. J. Adv. Nurs., 1998; 27: 760–769
    21. Skinner T.C.: What does make the difference? Diabetic Med., 2006; 23: 933–934
    22. Jacobson A.M., Hauser S.T., Willett J., et al.: Consequences of irregular versus continuous medical follow-up in children and adolescents with insulin-dependent diabetes mellitus. J. Pediatr., 1997; 131: 727–733
    23. Kaufman F.R., Halvorso N., Carpenter S.: Association between diabetes control and visits to a multidisciplinary pediatric diabetes clinic. Pediatrics, 1999; 103: 948–951
    24. Holl R.W., Swift P.G., Mortensen H.B., et al.: Insulin injection regimens and metabolic control in an international survey of adolescents with type 1 diabetes over 3 years: results from the Hvidore study group. Eur. J. Pediatr., 2003; 162: 22–29
    25. Doherty Y., James P., Roberts S.: Stage Of Change Counselling. In: Snoek F.J., Skinner T.C., eds.: Psychology in Diabetes Care. John Wiley & Sons, LTD, Chichester, 2000: 99–139
    26. Prochaska J.O., Diclemente C.C.: Towards A Comprehensive Model Of Change. In: Miller W.R., Heather N., eds.: Treating Addictive Behaviors: Process of Change. New York: Plenum, 1986: 1007–1030
    27. Coles C.: Diabetes education: letting the patient into the picture. Practical Diabetes, 1990; 7: 110–112
    28. Muhlhauser I., Bruckner I., Berger M., et al.: Evaluation of an intensified insulin treatment and teaching programme as routine management of type 1 diabetes (insulin-dependent) diabetes. The Bucharest- Dusseldorf study. Diabetologia, 1987; 30: 681–690
    29. DAFNE Study Group. Training in flexible, intensive insulin management to enable dietary freedom in people with type 1 diabetes: dose adjustment for normal eating (DAFNE) randomised controlled trial. BMJ, 2002; 325: 746–749
    30. Knowles J.A., Waller H., Eiser C., et al.: The development of an innovative educational curriculum for 11–16 yr old children with type 1 diabetes (T1DM). Pediatric Diab., 2006; 7: 322–328
    31. Kyriacou C.: Essential Teaching Skills. Second Ed., 1998; Nelson Thornes Ltd. UK
    32. Anderson R.M., Funnell M., Carlson A., Saleh-Statin N., Cradock S., Skinner T.C.: Facilitating self-care through empowerment. In: SNOEK F.J., SKINNER T.C., eds.: Psychology in Diabetes Care. John Wiley & Sons, LTD, Chichester, 2000: 69–97
    33. Anderson R.M., Funnell M., Butler P., Arnold M.S., Fitzgerald J.T., Feste C.: Patient empowerment: results of a randomised control trial. Diabetes Care, 1995; 18: 943–949
    34. Von Sengbusch S., Muller-Godeffroy E., Hager S., et al.: Mobile diabetes education and care: intervention for children and young people with Type 1 diabetes in rural areas of northern Germany. Diabet. Med., 2005; 23: 122–127
    35. Forsander G.A., Sundelin J., Persson B.: Influence of the initial management regimen and family social situation on glycemic control and medical care in children with type 1 diabetes. Acta Paediatr., 2000; 89: 1462–1468
    36. Franklin V.L., Waller A., Pagliari C., Greene S.A.: A randomized controlled trial of Sweet Talk, a text-messaging system to support young people with diabetes. Diabet. Med., 2006; 23: 1332–1338
    37. Howells L., Wilson A.C., Skinner T.C., et al.: A randomized control trial of the effect of negotiated telephone support on glycaemic control in young people with Type 1 diabetes. Diabet. Med., 2002; 19: 643–648
    38. Rickheim P.L., Weaver T.W., Flader J.L., Kendall D.M.: Assessment of group versus individual diabetes education: a randomized study. Diabetes Care, 2002; 25 (2): 269–274
    39. Swift P.G., Waldron S.: Have diabetes, will travel. Practical Diabetes, 1990; 7 (3): 101– 104
    40. Vyas S., Mullee M.A., Kinmonth A.L.: British Diabetic Association holidays – what are they worth? Diabet. Med., 1987; 5: 89–92
    41. Dorchy H.: Insulin regimens and insulin adjustments in young diabetic children, adolescents and young adults: personal experience. Diabet. Metab. (Paris), 2000; 26: 500–507
    42. Nordfeldt S., Ludviggson J.: Severe hypoglycemia in children with IDDM: a prospective population study. Diabetes Care, 1997; 20: 497–503
    43. Williams G.C., Freedman Z.R., Deci E.L.: Supporting autonomy to motivate patients with diabetes for glucose control. Diabetes Care, 1998; 21: 1644–1651
    44. Anderson R.M., Fitzgerald J.T., Funnell M., Feste C.: Diabetes Empowerment Scale (DES): a measure of psychosocial efficacy. Diabetes, 1997; 46: 269A
    45. Grey M., Boland E.A.,.Davidson.M., et al.: Coping skills training for youth with diabetes mellitus has long-lasting effects on metabolic control and quality of life. J. Pediatr., 2000; 137: 107–113
    46. Boland E.A., Grey M., Oesterle A., et al.: Continuous subcutaneous insulin infusion. A new way to lower risk of severe hypoglycemia, improve metabolic control, and enhance coping in adolescents with type 1 diabetes. Diabetes Care, 1999; 22: 1779–1784
    47. Deakin T.A., Cade J.E., Williams R., et al.: Structured patient education: the diabetes X-PERT Programme makes a difference. Diabetic Med., 2006: 23: 944–954
    48. Follansbee D.S.: Assuming responsibility for diabetes management: what age? What price? Diabet. Educ., 1989; 15: 347–352
    49. Wysocki T., Huxtable K., Linscheid T.R., Wayne W.: Adjustment to diabetes mellitus in preschoolers and their mothers. Diabetes Care, 1989; 12: 524–529
    50. Hatton D.L., Canam C., Thorne S., Hughes A.M.: Parents' perception of caring for an infant or toddler with diabetes. J. Adv. Nurs., 1995; 22: 569–577
    51. Eiser C.: Chronic Childhood Disease: an introduction to Psychological Theory and Research. New York Cambridge University Press, 1990
    52. Northam E., Anderson P., Adler R., Werther G., Warne G.: Psychosocial and family functioning in children with insulin-dependent diabetes at diagnosis and one year later. J. Pediat. Psychol., 1996; 21: 699–717
    53. Kushion W., Salisbury P.J., Seitz K.W., Wilson B.E.: Issues in the care of infants and toddlers with insulin-dependent diabetes mellitus. Diabetes Educ., 1991; 17: 107–110
    54. Diabetes care in the school and day care setting. ADA Position Statement. Diabetes Care, 2004; 27 (suppl. 1): S1228
    55. Gonder-Frederick L., Cox D., Kovatchev B., et al.: A biopsychobehavioral model of risk of severe hypoglycemia. Diabetes Care, 1997; 20: 661–668
    56. Laffel L.M., Vangsness L., Connell A., et al.: Impact of ambulatory, family-focused teamwork intervention on glycemic control in youth with type 1 diabetes. J. Pediatr., 2003; 142: 409–416

    Konflikt interesów
    Autorzy nie zgłosili konfliktu interesów.

    Wybrane treści dla pacjenta
    • Próchnica zębów mlecznych
    • Cukrzyca ciążowa – rozpoznanie, normy, skutki, poród, leczenie
    • Cukrzyca u dzieci
    • Trądzik młodzieńczy - przyczyny, powikłania, leczenie
    • Cukrzyca typu 1 – LADA
    • Obrzęk naczynioruchowy u dziecka
    • Mózgowe porażenie dziecięce
    • Kamica pęcherzyka żółciowego u dzieci
    • Cukrzyca MODY
    • Opryszczka u dzieci

    Napisz do nas

    Zadaj pytanie ekspertowi, przyślij ciekawy przypadek, zgłoś absurd, zaproponuj temat dziennikarzom.
    Pomóż redagować portal.
    Pomóż usprawnić system ochrony zdrowia.