Insulin treatment in children and adolescents with diabetes. Pediatric Diabetes, 2014; 15 (suppl. 20): 115–134
Tłumaczył dr n. med. Dariusz Stencel
Konsultowała prof. dr hab. n. med. Przemysława Jarosz-Chobot, Klinika Diabetologii Dziecięcej
Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach
Skróty: CGM – ciągłe monitorowanie glikemii, CSII – ciągły podskórny wlew insuliny, SMBG – samokontrola glikemii
Podsumowanie i zalecenia
- Insulinoterapię należy rozpocząć jak najszybciej
po ustaleniu rozpoznania (zwykle w ciągu 6 h, jeśli
występuje ketonuria), aby zapobiec dekompensacji
metabolicznej i cukrzycowej kwasicy ketonowej (A).
- We wszystkich grupach wiekowych celem leczenia
musi być substytucja insuliny jak najbardziej przypominająca
jej fizjologiczne wydzielanie oraz optymalna
kontrola glikemii (A). Jeśli tylko to możliwe, preferuje
się stosowanie intensywnej insulinoterapii (z zastosowaniem
analogów insuliny lub insuliny krótko działającej/
insuliny NPH [neutral protamine Hagedorn]) (B).
Żaden schemat wstrzyknięć insuliny nie naśladuje
wystarczająco dobrze jej fizjologicznego wydzielania,
niemniej jednak u dzieci i młodzieży nie należy
stosować gotowych mieszanek insulinowych (C). Jeśli
chory otrzymuje insulinę od jakiejś organizacji niosącej
pomoc, zaleca się, aby insulinę krótko działającą i NPH dostarczać jako oddzielne preparaty, a nie gotowe
mieszanki insulinowe (E).
- Niezależnie od wybranego schematu insulinoterapii
koniecznie należy ją wspierać kompleksową edukacją
dostosowaną do wieku, dojrzałości oraz indywidualnych
potrzeb dziecka i rodziny (A).
- Należy dążyć do utrzymania odpowiedniego stężenia
insuliny pokrywającego 24-godzinne zapotrzebowanie
podstawowe oraz zwiększone zapotrzebowanie
związane z wpływem posiłków na glikemię (E).
- Dobowa dawka insuliny różni się znacznie u poszczególnych
osób i zmienia się z czasem, dlatego należy ją
regularnie analizować i modyfikować (E).
- Rozkład dawki insuliny w ciągu doby wykazuje bardzo
dużą indywidualną zmienność. Niezależnie od schematu
insulinoterapii, dawki powinny być dostosowywane
do dobowych zmian stężenia glukozy w surowicy
krwi (B).
- Poprawa kontroli glikemii, zwłaszcza uzyskana poprzez
intensywną insulinoterapię metodą wielokrotnych
wstrzyknięć lub przy użyciu osobistej pompy
insulinowej z dostosowywaniem dawki, zmniejsza
ryzyko powikłań naczyniowych. Nie ma powodu,
aby uważać, że nie dotyczy to także młodszych dzieci
(A, E).
- Wszystkie dzieci powinny mieć dostęp do szybko działających
analogów lub insuliny krótko działającej, które
można zastosować w sytuacjach kryzysowych (E).
- Wszystkim dzieciom i młodzieży chorym na cukrzycę
należy koniecznie zabezpieczyć niewielki, gotowy
do użycia zapas insuliny, aby zagwarantować stały
dostęp do insulinoterapii (A).
- Należy zachęcać dzieci i młodzież do wykonywania
wstrzyknięć konsekwentnie w te same okolice ciała
(brzuch, uda, pośladki, ramiona) w poszczególnych
porach dnia, ale należy unikać powtarzania wstrzyknięć
zawsze w to samo miejsce, aby zapobiegać lipohipertrofii
(B).
- Insuliny należy podawać strzykawkami insulinowymi
(lub innymi urządzeniami do wstrzykiwania) dostosowanymi
(skalibrowanymi) do konkretnego, używanego
stężenia insuliny (E).
- Obowiązkiem rodziców, opiekunów oraz zespołu
diabetologicznego jest regularne sprawdzanie miejsc
wstrzyknięć, metody wykonywania wstrzyknięć i umiejętności pacjenta (E).
- Pacjenci, którzy korzystają z osobistych pomp insulinowych,
muszą przejść specjalne szkolenie. Pompy
można stosować również poza ośrodkami dysponującymi
całodobowym dostępem do specjalistycznej
obsługi. Użytkowników pomp lub ich rodziny trzeba
nauczyć, jak w nagłym przypadku przejść na schemat
wielokrotnych wstrzyknięć insuliny z użyciem wstrzykiwaczy
lub strzykawek (E).
- Członkowie zespołu diabetologicznego odpowiadają
za udzielanie porad rodzicom, innym osobom opiekującym
się dzieckiem i młodym pacjentom w zakresie
bezpiecznego i skutecznego sposobu dostosowywania
leczenia insuliną. Edukacja w tym zakresie wymaga
regularnego powtarzania, oceny oraz motywowania
(E).
Wprowadzenie
Od ostatniej publikacji wytycznych w 2009 roku1
zaszły niewielkie zmiany dotyczące insulinoterapii,
natomiast udoskonalono różne metody leczenia,
szczególnie w zakresie stosowania osobistych
pomp insulinowych (ciągły podskórny wlew
insuliny [continuous subcutaneous insulin infusion
– CSII]). W ostatniej dekadzie ogólnie paradygmat
insulinoterapii przesunął się w kierunku
metody wielokrotnych wstrzyknięć i CSII. Podstawowym
założeniem insulinoterapii stosowanej w przeszłości
było unikanie bolesnych wstrzyknięć u dzieci, w efekcie czego stosowane schematy były
mało elastyczne i nakładały na pacjenta ograniczenia
dietetyczne. Obecnie „złotym” standardem
insulinoterapii, również u dzieci, staje się stosowanie
intensywnych schematów leczenia ze zróżnicowaną
substytucją insuliny podstawowej (bazowej) i podawanej do posiłku. W wielu ośrodkach CSII
jest obecnie metodą pierwszego wyboru, szczególnie u bardzo młodych pacjentów, ponieważ
udowodniono, iż jest ona bezpieczna we wszystkich
grupach wiekowych, pozwala na dokładne i elastyczne dawkowanie insuliny w niewielkich
zakresach dawki, umożliwia wielokrotne podawanie
dodatkowych dawek insuliny bez potrzeby nakłuwania
skóry, pozwala na stosowanie różnych,
często niewielkich dawek insuliny podczas posiłku
ustalanych z dużą dokładnością, oraz odpowiednie
zaprogramowanie godzinowe dawki insuliny w przepływie podstawowym. Istnieje jednak duże
zróżnicowanie stosowanych schematów insulinoterapii
zarówno między poszczególnymi regionami,
jak i diabetologami w tym samym kraju, co nie
ma związku z niedostatecznym finansowaniem
nowoczesnych insulin lub urządzeń do jej podawania
przez krajowe systemy opieki zdrowotnej
lub firmy ubezpieczeniowe. Wiele z tych różnic
wynika z osobistych preferencji oraz doświadczeń
poszczególnych zespołów zajmujących się leczeniem
cukrzycy. Ponieważ w diabetologii dziecięcej
coraz powszechniej porównuje się wyniki różnych
terapii za pomocą specjalnych analiz porównawczych
lub rejestrów, być może wkrótce będzie
więcej informacji o schematach insulinoterapii
zapewniających lepsze odległe rokowanie u chorych
na cukrzycę.
Leczenie insuliną po raz pierwszy zastosowano w 1922 roku, podając insulinę krótko działającą
przed każdym posiłkiem oraz jedno wstrzyknięcie w nocy, zwykle około godziny 1:00. Po 1935 roku,
wraz z opracowaniem insulin o pośrednim i długim
czasie działania, u większości chorych zmieniono
schemat leczenia na 1–2 wstrzyknięcia na dobę.
Już w 1960 roku w badaniu klinicznym wykazano,
że ryzyko wystąpienia retinopatii po 15 latach
choroby było znacznie większe u chorych, u których cukrzycę rozpoznano pomiędzy 1935 a 1945 rokiem i którzy stosowali 1–2 wstrzyknięć
insuliny na dobę, niż u osób, które zachorowały przed 1935 rokiem i które stosowały wielokrotne
wstrzyknięcia insuliny (61 vs 9%).2
Nie przeprowadzono badań z randomizacją porównujących
odległe wyniki leczenia starszymi,
tradycyjnymi insulinami z nowszymi schematami
leczenia, przy tak samo prowadzonej edukacji w obu
grupach. Fakt, że tradycyjne insuliny mają określone
ograniczenia kliniczne, doprowadził do opracowania
nowych analogów, szybko i długo działających.
Insuliny te stanowią pewien postęp w leczeniu
cukrzycy, ale pełne, odległe efekty kliniczne ich stosowania
nie są jeszcze dokładnie znane.
Danych dotyczących chorych dorosłych nie
można wprost przenosić na dzieci z różnych grup
wiekowych,3 ale u dzieci i młodzieży, podobnie jak u dorosłych,4 szybko działający analog insuliny
(aspart) jest szybko wchłaniany i eliminowany.5 W porównaniu z dziećmi, u młodzieży obserwowano
większe maksymalne stężenia insuliny, zarówno
aspart, jak i ludzkiej insuliny krótko działającej,
6 w przeciwieństwie do glulizyny.7 Opublikowane
wyniki6 są zgodne z informacjami z innych
publikacji wskazujących na względne upośledzenie
wrażliwości na insulinę oraz większe stężenia
insuliny u zdrowych nastolatków.8,9 Podkreślają
one konieczność przeprowadzenia badań oceniających
działanie tych nowych insulin oddzielnie dla
każdej grupy wiekowej. Poszczególne szybko działające
analogi mają różne właściwości
chemiczne,
ale nie wykazano klinicznie istotnych różnic w zakresie
początku i czasu działania.10-12 Ich przewaga
nad insuliną krótko działającą ciągle jest
przedmiotem dyskusji. W przeglądzie Cochrane z 2006 roku3 stwierdzono, że u chorych na cukrzycę
typu 1 średnia ważona różnicy (weighted mean
difference – WMD) odsetka HbA1c wynosiła -0,1%
na korzyść analogów insuliny (-0,2% przy stosowaniu
CSII). U dzieci i młodzieży nie wykazano
istotnej poprawy w zakresie kontroli glikemii
po zastosowaniu tych analogów.13-17
Wykazano rzadsze występowanie hipoglikemii w przypadku stosowania zarówno analogów insulin
lispro,14,15,18,19 jak i aspart.21,21 W przeglądzie
Cochrane, WMD w odniesieniu do średniej liczby
wszystkich epizodów hipoglikemii na pacjenta
na miesiąc wynosiła -0,2 (95% przedział ufności
[CI]: od -1,1 do 0,7)3 na korzyść szybko działających
analogów insuliny. U młodzieży wykazano istotnie mniejszą częstość w grupie leczonej
analogami,17 ale u dzieci przed pokwitaniem nie
stwierdzono już różnicy.14,16 W badaniach pediatrycznych
objętych analizą nie stwierdzono istotnych
różnic ani u dzieci przed pokwitaniem,13,14
ani u młodzieży.17
Bazowe analogi insuliny wykazują różny mechanizm
działania. Glargina jest klarowną insuliną,
która precypituje w miejscu wstrzyknięcia,
natomiast detemir jest insuliną z dołączoną resztą
acylową, która wiąże się z albuminami. Te analogi
wykazują mniejszą zmienność wchłaniania w poszczególnych
dniach, w porównaniu z insuliną
NPH, przy czym najmniejszą zmienność u tego
samego chorego wykazuje detemir.22,23 Jak dotąd
najwyraźniejszą cechą (A)24 zarówno glarginy,25-31
jak i detemiru32-35 jest zmniejszona częstość hipoglikemii, a nie redukcja wartości HbA1c. Niepokój
rodziców związany z ciężką hipoglikemią, zwłaszcza w nocy, jest przeszkodą w osiągnięciu porannej
kontroli glikemii. U osób stosujących detemir
wykazano też mniejszy wskaźnik względnej masy
ciała (body mass index – BMI; z-score).33
W badaniach z randomizacją wykazano, że
wielokrotne
wstrzyknięcia insuliny oraz osobiste
pompy insulinowe zapewniały lepszą kontrolę glikemii
niż podawanie insuliny 2 razy na dobę.36,37
Badanie Diabetes Control and Complications Trial
(DCCT) dostarczyło przekonujących dowodów,
że intensywna insulinoterapia obejmująca wieloaspektowe
podejście do dostosowywania dawki insuliny
oraz edukacji młodzieży leczonej za pomocą
wielokrotnych wstrzyknięć lub osobistych pomp
insulinowych prowadzi do zmniejszenia częstości
występowania późnych powikłań.37 Upośledzenie
funkcji poznawczych 18 lat po zakończeniu badania
DCCT nie wykazywało związku z częstością
występowania hipoglikemii podczas intensywnej
insulinoterapii.38,39 W badaniu przekrojowym u dzieci także nie wykazano związku HbA1c, częstości
hipoglikemii i cukrzycowej kwasicy ketonowej z liczbą wstrzyknięć w ciągu doby.40 W prowadzonym w Australii długofalowym badaniu wykazano
istotne zmniejszenie częstości retinopatii
cukrzycowej i mikroalbuminurii, z niewielkim tylko
zmniejszeniem wartości HbA1c (z 9,1 do 8,5%) w latach 1990–2009, kiedy odsetek chorych leczonych
według schematu wielokrotnych wstrzyknięć lub CSII zwiększył się z 17 do 88%. Występowanie
retinopatii, jak i mikroalbuminurii istotnie wiązało
się natomiast z modelem podawania insuliny w 1–2 wstrzyknięciach na dobę.41
Leczenie osobistą pompą insulinową jest obecnie
najlepszym sposobem naśladowania fizjologicznego
profilu wydzielania insuliny. Insulina jest
wstrzykiwana podskórnie w zaprogramowanym
wcześniej przepływie podstawowym (bazowym), a dodatkowe dawki (bolusy) dodaje się w celu
zrównoważenia wpływu spożywanych węglowodanów.
CSII najczęściej porównywano z metodą
wielokrotnych wstrzyknięć, w której rolę insuliny
podstawowej pełniła insulina NPH o pośrednim
czasie działania.42-52 Wykazano rzadsze występowanie
hipoglikemii oraz poprawę kontroli glikemii. W 1 badaniu z randomizacją obserwacje te potwierdzono w przypadku stosowania glarginy jako insuliny
podstawowej (bazowej),53 chociaż w badaniu
obejmującym pacjentów, którzy wcześniej nie stosowali
CSII ani glarginy, kontrola glikemii w trakcie
CSII nie była lepsza niż przy stosowaniu wielokrotnych
wstrzyknięć z zastosowaniem glarginy.54 W kilku badaniach porównano stosowanie analogów
oraz insuliny krótko działającej podawanych
za pomocą pompy.55,15 Stwierdzono, że stosowanie
osobistej pompy insulinowej od momentu rozpoznania
skutkuje lepszą kontrolą metaboliczną, w porównaniu z 1–2 wstrzyknięć na dobę,36 ale nie jest
lepsze od wielokrotnych wstrzyknięć insuliny.53 W badaniu tym zadowolenie z leczenia było większe w przypadku CSII. Zastosowanie pomp u dzieci w wieku <6 lat umożliwiło lepszą długofalową
kontrolę metaboliczną i, w porównaniu z wielokrotnymi
wstrzyknięciami insuliny, zmniejszyło
ryzyko ciężkiej hipoglikemii (zwłaszcza gdy pompy
stosowano od momentu rozpoznania).56 W dużym
pediatrycznym badaniu ankietowym potwierdzono
rzadkie występowanie ostrych powikłań przy
HbA1c średnio 8,0%.57 Ukazało się uzgodnione
międzynarodowe stanowisko dotyczące wskazań i zasad terapii za pomocą pompy u dzieci.58 W niedawno opublikowanej metaanalizie 6 badań z randomizacją obejmujących 165 dzieci wykazano
zmniejszenie HbA1c o 0,24% w trakcie stosowania
CSII, w porównaniu ze schematem wielokrotnych
wstrzyknięć insuliny (głównie z użyciem NPH jako
insuliny podstawowej [bazowej]).59
Brakuje jednoznacznych dowodów odnośnie do
korzyści ze stosowania wielokrotnych wstrzyknięć,
analogów insuliny oraz CSII u dzieci. Potrzebne
są starannie zaplanowane badania z randomizacją. W wielu krajach przeszkodą do wprowadzenia
do praktyki klinicznej tych metod leczenia był ich
większy koszt w porównaniu z konwencjonalną insulinoterapią.
Niemniej jednak w badaniu DCCT
stosowano insuliny krótko działające i NPH, które w wielu krajach są powszechnie dostępne. Oznacza
to, że opracowane nowe, praktyczne zalecenia
ISPAD muszą być dostosowane do wszystkich chorych
na cukrzycę na całym świecie.
W badaniu DCCT oraz jego kontynuacji, badaniu
Epidemiology of Diabetes Interventions and
Complications (EDIC), potwierdzono, że długotrwała
poprawa kontroli glikemii uzyskana dzięki
bardziej intensywnej insulinoterapii uzupełnionej
intensywną edukacją i wsparciem psychologicznym
może zmniejszyć częstość występowania nowych
powikłań oraz opóźnić progresję tych już
istniejących u chorych na cukrzycę typu 1, w tym
również dzieci i młodzieży.37,60,61 Coraz więcej
ośrodków na całym świecie wprowadza intensywną
insulinoterapię opartą na koncepcji podawania
insuliny podstawowej (bazowej) i bolusów już
od samego początku choroby.
Wykazano, że ciągłe monitorowanie glikemii
(continuous glucose monitoring – CGM) zarówno u chorych stosujących osobiste pompy insulinowe,
jak i wielokrotne wstrzyknięcia insuliny (w wieku
6–70 lat) zmniejszyło poziom HbA1c, nie zwiększając
liczby epizodów ciężkiej hipoglikemii, przy
czym redukcja HbA1c była mniejsza w grupie stosującej
czujnik przez <70% czasu.62 Obiecujące
są również pojawiające się wyniki badań dotyczących
„systemów zamkniętej pętli” (closed loop
system).63-64
Dostępność insuliny
• Przeżycie dzieci i młodzieży chorych na cukrzycę
typu 1 zależy od insuliny, dlatego należy
zapewnić im dostęp do odpowiedniej ilości
przynajmniej insuliny krótko działającej oraz
insuliny NPH.
• ISPAD oraz IDF współdziałają na rzecz zapewnienia
dostępu do insuliny wszystkim dzieciom i młodzieży chorym na cukrzycę oraz promowania
wprowadzenia jednolitych oznaczeń preparatów
insuliny.
Tabela. Rodzaje insulin i sugerowane przez producentów profile działania | |||
---|---|---|---|
Rodzaj insuliny | Początek działania (h) | Szczyt działania (h) | Czas działania (h) |
analogi szybko działające (aspart, glulizyna, lispro) | 0,15–0,35 | 1–3 | 3–5 |
krótko działająca (neutralna/rozpuszczalna) | 0,5–1 | 2–4 | 5–8 |
o pośrednim czasie działania, semilente (wieprzowa) | 1-2 | 4-10 | 8-16 |
NPH (izofanowa) | 2-4 | 4-12 | 12-24 |
zawiesina insuliny cynkowej, lente | 3-4 | 6-15 | 18-24 |
podstawowe (bazowe) analogi długo działające | |||
glargina | 2-4 | brak | 24a |
detemir | 1-2 | 6-12 | 20-24 |
długo działające | |||
degludecb | 0,5–1,5 | brak | >24 |
ultralente | 4-8 | 12-24 | 20-30 |
a Czas działania może być krótszy niż 24 h.82
b Nie jest jeszcze zarejestrowana we wszystkich krajach. Wszystkie używane insuliny muszą być produkowane zgodnie z warunkami dobrej praktyki wytwarzania/dobrej praktyki laboratoryjnej (Good Manufacturing Practice/Good LaboratoryPractice – GMP/GLP). NPH – insulina Neutral Protamine Hagedorn (synonim insuliny izofanowej) |
Preparaty i rodzaje insulin
• Dostępnych jest wiele preparatów insulin;
większość z nich znajduje zastosowanie w leczeniu
cukrzycy typu 1 (tab.).
• Na całym świecie dostarcza się i stosuje insuliny
ludzkie, ale w wielu krajach są one wypierane
przez analogi.
• Preparaty insulin wieprzowych lub wołowych
mogą być tańsze, ale w praktyce są niedostępne, a ich stosowanie na świecie jest minimalne. Zakończono
produkcję insuliny zawierającej cynk
(Lente).
Czas działania większości insulin zależy
od dawki – im mniejsza jest dawka, tym krótszy
czas działania i wcześniejszy szczyt aktywności.
66,67 Dostępne dane wskazują, że analogi
lispro68 i aspart69 mają taki sam czas działania
niezależnie od dawki. Jednak badania te przeprowadzono w raczej małych grupach dorosłych
chorych, a u dzieci insuliny te mogą wykazać inne
profile działania.
Insulina krótko działająca
Krótko działająca insulina (neutralna insulina
rozpuszczalna – zwykle identyczna z insuliną
ludzką) w wielu regionach świata nadal jest podstawowym
składnikiem większości schematów
leczenia substytucyjnego:
– w skojarzeniu z insuliną o pośrednim czasie
działania, wstrzykiwaną 2 razy na dobę lub
– jako posiłkowy bolus w schemacie insulina podstawowa
(bazowa)–bolus (podawany 20–30 min
przed posiłkami) razem z insuliną o pośrednim
czasie działania podawaną 1–2 razy na dobę
lub bazowym analogiem podawanym 1–2 razy
na dobę.
Szybko działające analogi insuliny
Opracowano szereg nowych analogów insulin. U dzieci obecnie można stosować 3 analogi szybko
działające (aspart, glulizyna, lispro). W porównaniu z insuliną krótko działającą charakteryzują się
one szybkim początkiem i krótszym czasem działania
(tab.). Nie wykazano istotnych klinicznie różnic
pomiędzy poszczególnymi analogami u dzieci.70
Analogi szybko działające:
– w razie potrzeby można podawać bezpośrednio
przed posiłkami, ponieważ dostępne dane
wskazują, że ich szybkie działanie nie tylko
zmniejsza hiperglikemię poposiłkową, ale
również może ograniczać hipoglikemię nocną14,15,18,19
– w wyjątkowych sytuacjach można podać po posiłku w zależności od potrzeby (np. u niemowląt i małych dzieci, które niechętnie spożywają posiłki)
71
– działają szybciej niż insulina krótko działająca w leczeniu hiperglikemii, z ketozą lub bez niej,
również w przypadku występowania choroby
towarzyszącej o ostrym przebiegu
– najczęściej są używane w bolusach posiłkowych
lub do przekąsek w skojarzeniu z insulinami o dłuższym czasie działania (p. schematy insulina
podstawowa [bazowa]–bolus)
– najczęściej są stosowane w osobistych pompach
insulinowych.57
Insuliny bardzo szybko działające
Insuliny bardzo szybko działające mają mieć lepiej dopasowany profil działania jako dawka posiłkowa, aby lepiej pokrywać gwałtownie zwiększające się w trakcie jedzenia zapotrzebowanie na insulinę. Szczególnie przydatne mogą być u chorych stosujących osobiste pompy insulinowe oraz w tzw. systemach zamkniętej pętli. Ponieważ insulina ludzka oraz szybko działające analogi są zwykle dostępne w postaci roztworów stabilnych heksamerów, opóźnienie wchłaniania wynika głównie z czasu potrzebnego na rozkład heksamerów na monomery i dimery. Obecnie prowadzi się badania kliniczne z nowymi substancjami pomocniczymi, które mogą zmodyfikować kompleksy heksamerów i przyspieszyć ich rozkład do dimerów i monomerów po wstrzyknięciu podskórnym ludzkiej insuliny krótko działającej (BIOD-090 do 123, Biodel, Danbury, CT, Stany Zjednoczone) i aspart (FIAsp, NovoNordisk, Bagvaerd, Dania).72
Bezpieczeństwo analogów insulin
Analogi insulin, w porównaniu z insuliną ludzką, są cząsteczkami o zmodyfikowanej strukturze, co zrodziło obawy o bezpieczeństwo ich stosowania związane ze zmianą mitogenności stwierdzaną in vitro.73 We wcześniejszych wytycznych zamieszczono komentarz w sprawie potencjalnego związku między analogami a rozwojem nowotworów złośliwych. Na możliwość takiego związku w przypadku stosowania glarginy wskazywały 4 bardzo kontrowersyjne badania epidemiologiczne opublikowane w czasopiśmie „Diabetologia”. W nowym stanowisku udostępnionym na stronie internetowej w maju 2013 roku European Medicines Agency (EMA) stwierdziła, że stosowane w leczeniu cukrzycy produkty lecznicze zawierające glarginę (Lantus®, Optisulin® [Sanofi]) nie zwiększają ryzyka rozwoju nowotworu. EMA podkreśliła także, że nie jest znany mechanizm, który miałby uczestniczyć w wywoływaniu nowotworu przez glarginę, a w badaniach laboratoryjnych nie wykazano zwiększonego ryzyka nowotworzenia.74 Obecnie stosowanie analogów insuliny u dzieci uznaje się za bezpieczne.
Dożylne podawanie insuliny
Insuliny krótko działające i szybko działające w równym stopniu nadają się do podawania dożylnego i są stosowane w następujących sytuacjach
nagłych:75
– cukrzycowa kwasica ketonowa
– kontrola cukrzycy podczas zabiegów chirurgicznych.
Insulina krótko działająca jest jednak dużo
tańsza.
Insuliny o pośrednim czasie działania
Ze względu na profile działania insulin NPH (izofanowych) stosuje się je 2 razy na dobę, jako indywidualnie dopasowana dawka podstawowa (bazowa) i przed snem w schemacie intensywnej insulinoterapii. Ponieważ mają one postać zawiesiny, przed wstrzyknięciem należy je dokładnie wymieszać. W porównaniu z analogowymi insulinami podstawowymi (bazowymi), insuliny o pośrednim czasie działania wykazują większą zmienność działania u tego samego chorego, jak i u różnych pacjentów.76
Długodziałające analogi insuliny
Aktualnie dostępne długo działające (podstawowe,
bazowe) analogi insuliny to glargina, detemir i degludec.
Ich działanie jest bardziej przewidywalne, a w porównaniu z insuliną NPH72 mniej zmienne w kolejnych dniach. U dorosłych chorych nie
wykazano klinicznie istotnych różnic pomiędzy
insulinami detemir i glarginą.77 W większości krajów
obu analogów bazowych nie zarejestrowano
do stosowania u dzieci w wieku <2 lat; w 1 badaniu
wykazano skuteczne stosowanie glarginy u dzieci w wieku od <1. roku życia do 5 lat.78 Długo
działające analogi insuliny są droższe od innych
insulin (o ok. 50–100%).
Glargina
W przeglądzie badań klinicznych przeprowadzonych u dzieci w ciągu ostatnich 6 lat, w których
stosowano 1 wstrzyknięcie glarginy na dobę, zaobserwowano
podobną lub nieznacznie mniejszą
wartość HbA1c, przy rzadszym występowaniu
hipoglikemii i większym zadowoleniu młodzieży z leczenia, w porównaniu ze stosowaniem tradycyjnych
insulin podstawowych (bazowych).79 W badaniu klinicznym z retrospektywnym zbieraniem
danych przeprowadzonym w Finlandii nie
wykazano jednak różnic w zakresie hipoglikemii
oraz HbA1c u chorych, którzy otrzymywali glarginę, w porównaniu z chorymi otrzymującymi
insulinę NPH.80 Wyniki badania z randomizacją
obejmującego 125 dzieci w wieku przedszkolnym
(2–6 lat) stosujących CGM potwierdziły, że pojedyncze
wstrzyknięcie glarginy jest co najmniej
równie skuteczne jak insulina NPH zwykle podawana
we wstrzyknięciach 2 razy na dobę, również u bardzo małych dzieci. Na podstawie tych
obserwacji glarginę zarejestrowano do stosowania w tej grupie wiekowej.81
Działanie glarginy u dorosłych utrzymuje się
do 24 godzin, jednak może się zmniejszać już około
20 godzin po wstrzyknięciu.82 W 1 badaniu wykazano,
że nie dochodzi do efektu kumulacji glarginy
podawanej w kolejnych dniach.83 Niektóre dzieci
zgłaszają uczucie pieczenia w trakcie wstrzykiwania
glarginy z powodu jej kwaśnego odczynu.84
Ostatnio EMA zaopiniowała pozytywnie rejestrację
związku poddawanego badaniom klinicznym
LY2 963 016 [Abrasia (R)], nowego produktu leczniczego
biopodobnego do glarginy, w leczeniu cukrzycy
typu 1 i 2. Nowy produkt leczniczy zawierający
glarginę, wytwarzany przez firmę Eli Lilly
and Company (Indianapolis, Stany Zjednoczone) i Boehringer (Ingelheim, Niemcy), jest pierwszą
insuliną biopodobną zarejestrowaną w Unii Europejskiej.
Dotychczas brak informacji dotyczących
jej stosowania w populacji dziecięcej. Nową
postacią glarginy jest także U300, której oczekiwany
czas działania wynosi nawet 40 godzin.
Wstępne dane wskazują na pozytywne wyniki:
skuteczność preparatu U300 w zakresie kontroli
glikemii jest podobna do skuteczności glarginy,
przy jednoczesnym zmniejszeniu częstości występowania hipoglikemii w ciągu dnia i w nocy. U300
zawiera cząsteczki glarginy, ale jest wstrzykiwany
podskórnie w mniejszej objętości, a ponadto
krzywa przedstawiająca profil farmakokinetyczny i farmakodynamiczny U300 jest bardziej płaska i dłuższa niż glarginy. W tym przypadku również
na razie nie ma danych dotyczących stosowania
U300 u dzieci.
Detemir
W badaniu oceniającym stosowanie detemiru u dorosłych
wykazano, że czas jego działania wynosi
6–23 godzin przy dawkowaniu 0,1–0,8 j./kg mc.85 W badaniu obejmującym dzieci 70% chorych stosowało
detemir 2 razy na dobę.33 W badaniach
wśród dorosłych wykazano zmniejszenie masy
ciała lub mniejszy przyrost masy ciała,35 co obserwowano
również u dzieci i młodzieży.33
U dzieci i młodzieży chorych na cukrzycę typu 1 detemir charakteryzuje się większą powtarzalnością
profilu farmakokinetycznego niż glargina.23 W wieloośrodkowym badaniu wykazano, że ryzyko
wystąpienia nocnej ciężkiej hipoglikemii było
mniejsze po zastosowaniu detemiru niż po podaniu
glarginy.86
Insuliny długo działające
Degludec
Jest to nowy, bardzo długo działający analog insuliny, opracowany przez firmę NovoNordisk. Po podaniu podskórnym tworzy rozpuszczalne multiheksamery, które następnie wolno dysocjują, co powoduje powolne i stabilne uwalnianie monomerów degludecu do krążenia, u dzieci wydłużając działanie do ponad 40 godzin. Wstepnie obserwacje potwierdzają długotrwałe działanie degludecu także w tej grupie wiekowej.87 Profil bardzo długiego działania degludecu powinien pozwolić na mniej skrupulatne przestrzeganie czasu podawania podstawowej (bazowej) insuliny w kolejnych dniach, co może być szczególnie istotne dla nastolatków, którzy często prowadzą zmienny styl życia. Kolejną zaletą degludecu jest to, że można go mieszać z insulinami krótko działającymi bez ryzyka wytworzenia heksametrów hybrydowych oraz zaburzenia farmakokinetyki i farmakodynamiki. Aktualnie degludec jest zarejestrowany tylko do stosowania u dorosłych, ale trwają już badania rejestracyjne obejmujące dzieci.
Pegylowana insulina Lispro
LY2 605 541 jest nowym długo działającym analogiem insuliny, opracowanym przez firmę Lilly na podstawie zasady (PEG)-ylacji (łączenia z cząsteczką polietylenoglikolu). Analog ten nie został jeszcze zarejestrowany.88
Ultralente
Insuliny Ultralente™ (Eli Lilly) i Ultratard™ (NovoNordisk) zostały tak zaprojektowane, aby działały przez ponad 24 godziny i spełniały wymogi insuliny podstawowej (bazowej), co umożliwia ich stosowanie w modelach intensywnej insulinoterapii (insulina podstawowa–bolus). Profile ich działania u dzieci okazały się wyjątkowo zmienne, 66 wykazując przy tym efekt kumulacji dawki. Jeśli tylko są dostępne, długo działające analogi insuliny wykazują przewagę nad tradycyjnymi insulinami długo działającymi.
Mieszanki insulinowe
W niektórych krajach stosuje się mieszanki insulinowe
(mieszanina o stałej proporcji insuliny
podawanej do posiłków oraz insuliny podstawowej
[bazowej]), zwłaszcza u dzieci przed okresem pokwitania
otrzymujących 2 wstrzyknięcia na dobę.
Chociaż pozwalają one ograniczyć ryzyko błędu w dawkowaniu insuliny, są mało elastyczne, ponieważ
nie pozwalają dostosowywać oddzielnie
dawek obu rodzajów insulin. Ta elastyczność jest
szczególnie przydatna u dzieci przyjmujących różne
porcje pokarmów. Od niedawna dostępne są
także mieszanki z szybko działającymi analogami. U młodzieży dwufazowa insulina aspart 30 (30%
insuliny aspart i 70% aspart związanej z NPH)
podawana łącznie z trzema głównymi posiłkami w skojarzeniu z insuliną NPH stosowaną przed
snem była równie skuteczna jak mieszanka insuliny
ludzkiej (70% NPH) podawana rano i wieczorem z insuliną krótko działającą, dodawaną
do obiadu i kolacji.89
• Nie ma jednoznacznych danych wskazujących
na to, że mieszanki insulin u młodszych dzieci
są mniej skuteczne, ale pewne dowody wskazują
na gorszą kontrolę metaboliczną w trakcie ich
stosowania u młodzieży.40
• W różnych krajach dostępne są mieszanki zawierające
różne proporcje insuliny krótko działającej
(lub szybko działającej) i NPH, na przykład
10:90, 15:85, 20:80, 25:75, 30:70, 40:60,
50:50, wytwarzane przez różnych producentów.
• Mieszanki insulinowe są dostosowane do podawania
za pomocą wstrzykiwaczy.
• Mieszanki insulinowe pozwalają zmniejszyć
liczbę wstrzyknięć u pacjentów, którzy mają
problem z przestrzeganiem zalecanego schematu
leczenia.
Insulina wziewna
Obserwacje dotyczące stosowania insuliny w postaci wziewnej prowadzono u dzieci >12. roku życia w ramach badań obejmujących dorosłych, ale dotychczas nie zarejestrowano tego preparatu dla dzieci. Sprzedaż insuliny wziewnej przerwano w 2007 roku. Afrezza® (MannKind, Valencia, CA, Stany Zjednoczone) jest bardzo szybko działającą insuliną do podawania z posiłkiem, przeznaczoną do leczenia cukrzycy typu 1 i 2. Produkt ten składa się z leku i urządzenia do jego podawania, czyli z insuliny w proszku do inhalacji oraz inhalatora. Został on warunkowo zarejestrowany przez Food and Drug Administration (FDA). Jak dotąd nie opublikowano danych dotyczących stosowania wziewnej insuliny u dzieci.
Stężenia insuliny
Insulina najczęściej występuje w stężeniu 100 j./ml (U100). W zależności od dostępności i specjalnych wymagań dopuszcza się stosowanie U40 (40 j./ ml), U50 lub preparatów o innych stężeniach, takich jak U500. Należy się upewnić, że insulina z każdej nowej dostawy ma takie samo stężenie. Niektóre bardzo młode dzieci wymagają podawania insuliny rozcieńczanej płynem dostarczonym nagroprzez producenta. Sam proces rozcieńczania i napełniania strzykawki należy wykonać szczególnie uważnie. Szybko działającą insulinę można rozcieńczać do stężenia U10 lub U50 za pomocą jałowego rozpuszczalnika NPH i przechowywać przez miesiąc90,91 w celu stosowania w osobistych pompach insulinowych u niemowląt lub bardzo młodych dzieci. Zmiana insuliny U40 na U100 może zwiększać praktyczne problemy związane z jej naciąganiem do strzykawki, ale w dużej grupie dzieci nie wykazano związanego z tym pogorszenia kontroli glikemii.92
Przechowywanie insuliny
Zgodnie z wymaganiami rejestracyjnymi, preparat
insuliny w momencie upłynięcia okresu przydatności
do użycia musi zachować co najmniej 95%
aktywności.93 W temperaturze pokojowej (25°C)
insulina traci <1,0% aktywności w ciągu 30 dni. Z kolei insulina przechowywana w lodówce traci
<0,1% swojej aktywności w ciągu 30 dni.93 Zalecenia
dotyczące przechowywania insulin częściej
oparte są na wymaganiach odnoszących się do sterylności
niż do utraty aktywności.93 Należy przestrzegać
zaleceń dotyczących sposobu przechowywania i daty przydatności do użycia podawanych
przez poszczególnych producentów. Podstawowe
zalecenia podano poniżej.
• Nigdy nie wolno zamrażać insuliny.
• Bezpośrednia ekspozycja na światło słoneczne
lub wysoką temperaturę (np. w gorącym klimacie)
niszczy insulinę.
• Chorzy nie powinni stosować insuliny, której
wygląd uległ zmianie (powstanie grudek, osadu
na ściankach lub na dnie, zmiana zabarwienia).
• Niezużytą insulinę należy przechowywać w lodowce
(4-8°C).
• Fiolkę z insuliną należy zutylizować 3 miesiące
po pierwszym użyciu, jeśli przechowywano
ją w temperaturze 2–8°C, lub po 4 tygodniach w przypadku przechowywania w temperaturze
pokojowej. Producenci zalecają przechowywanie
niektórych preparatów insulin w temperaturze
pokojowej jedynie przez 10–14 dni.
• W gorącym klimacie, jeśli nie można skorzystać z lodówki, insulinę należy przechowywać w chłodzących słojach, ceramicznych dzbanach94 lub w zwojach wilgotnych, chłodnych
tkanin.
U dzieci stosujących małe dawki insuliny należy
wybierać wkłady z insuliną o pojemności 3 ml
zamiast fiolek o pojemności 10 ml, aby nie marnować
insuliny.
Miejsca wstrzyknięć
Insulinę najczęściej wstrzykuje się w:
– brzuch – lokalizacja preferowana, jeśli wymagane
jest szybkie wchłanianie insuliny, w mniejszym
stopniu może na nie wpływać aktywność
mięśni lub ćwiczenia fizyczne
– przednią i/lub boczną powierzchnię uda – preferowana
lokalizacja dla wolniejszego wchłaniania
insulin o dłuższym czasie działania
– pośladki – górny zewnętrzny kwadrant, u małych
dzieci przydatna w tym celu może być cała
górna część pośladka
– boczną powierzchnię ramienia – u małych dzieci z małą ilością podskórnej tkanki tłuszczowej
bardziej prawdopodobne jest wstrzyknięcie domięśniowe i możliwość powstania widocznych
podbiegnięć krwawych.
• Ważna jest cykliczna zmiana miejsc wstrzyknięć,
także w obrębie tej samej okolicy anatomicznej.
• Oczyszczanie lub dezynfekcja skóry nie jest
konieczna, jeśli pacjent przestrzega zasady
higieny. Zakażenia w miejscu wstrzyknięcia
zdarzają się rzadko.95
Problemy ze wstrzyknięciami
Miejscowe reakcje nadwrażliwości na wstrzykiwaną
insulinę obserwuje się rzadko. W przypadku
ich wystąpienia o pomoc w identyfikacji insuliny
odpowiedzialnej za reakcje (lub rzadziej substancji
konserwującej) można się zwrócić do producenta.
Można też spróbować użyć inny preparat insuliny. W przypadku podejrzenia klasycznej alergii,
można przeprowadzić odczulanie według protokołów
dostępnych u producentów. Pomocne może
być dodanie do insuliny niewielkiej dawki glikokortykosteroidu.
96
Często u dzieci obserwuje się przerost podskórnej
tkanki tłuszczowej (lipohipertrofia) z nagroinsulimadzeniem
tłuszczu w postaci grudek pod powierzchnią
skóry.97 Uważano natomiast, że obecnie
rzadko występuje zanik podskórnej tkanki
tłuszczowej (lipoatrofia) w wyniku wprowadzenia
wysoko oczyszczonej insuliny i analogów insulin.98
Niedawno opublikowane wyniki badań wskazują
jednak, że lipoatrofia stanowi coraz większy
problem u chorych stosujących analogi insulin,
prawdopodobnie głównie przy terapii osobistymi
pompami insulinowymi.99,100
Bolesne wstrzyknięcia stanowią częsty problem u dzieci. Należy sprawdzić kąt wkłucia igły, długość
igły i głębokość wstrzyknięcia, aby się upewnić,
że wstrzyknięcie nie jest wykonywane domięśniowo
oraz czy igła jest ostra. Igły wielokrotnego
użytku mogą powodować większy ból.101 Założone
na stałe kaniule (Insuflon®, i-port®) mogą zmniejszać
ból związany ze wstrzyknięciami.102
Wyciekanie insuliny po wstrzyknięciu zdarza
się często i nie można go całkowicie uniknąć. Aby
ograniczyć to zjawisko, igłę należy usuwać ze skóry
powoli, a po wyciągnięciu naciągać skórę lub
uciskać miejsce wstrzyknięcia czystym palcem.
Podbiegnięcia krwawe i krwawienie częściej
występują po wstrzyknięciach domięśniowych lub
przy silnym uciskaniu skóry. Wykazano, że używanie
cieńszych igieł istotnie zmniejsza krwawienie w miejscu wstrzyknięcia.103
W miarę możliwości należy usuwać pęcherzyki w roztworze insuliny. Jeśli pęcherzyk nie jest
tak duży, aby zmienić dawkę insuliny, nie powinien
stanowić problemu. W przypadku używania
wstrzykiwaczy powietrze we wkładzie z insuliną
może prowadzić do pojawiania się kropli roztworu
insuliny na szczycie igły, jeśli jest ona zbyt szybko
usuwana ze skóry.104
Wchłanianie insuliny
Profile aktywności insuliny istotnie zmieniają
się zarówno w kolejnych dniach u tej samej osoby,
jak i między poszczególnymi osobami, zwłaszcza
wśród dzieci.6,66 Początek, szczyt i czas działania
zależą od wielu czynników, które istotnie wpływają
na szybkość oraz stałość wchłaniania insuliny.
Młodzi chorzy i ich opiekunowie powinni znać
czynniki wpływające na wchłanianie insuliny,
do których należą:
– wiek (młodsze dzieci, mniej podskórnej tkanki
tłuszczowej → szybsze wchłanianie)
– masa tkanki tłuszczowej (duża ilość podskórnej
tkanki tłuszczowej,105 lipohipertrofia,106 także w przypadku szybko działających analogów107
→ wolniejsze wchłanianie)
– dawka w pojedynczym wstrzyknięciu (większa
dawka → wolniejsze wchłanianie)66
– lokalizacja i głębokość wstrzyknięcia podskórnego
(wchłanianie z brzucha jest szybsze niż z uda;108 brak wiarygodnych danych porównujących
wchłanianie z uda i pośladka)
– wstrzyknięcie podskórne w porównaniu
ze wstrzyknięciem domięśniowym (wstrzyknięcie
domięśniowe → szybsze wchłanianie);109
przypadkowe wstrzyknięcia domięśniowe mogą
powodować zmienność kontroli glikemii
– aktywność fizyczna (wstrzyknięcia w kończyny
dolne, ćwiczenia angażujące kończyny dolne →
szybsze wchłanianie)111
– stężenie insuliny, typ i postać (mniejsze stężenie
→ szybsze wchłanianie)111
– zmiany temperatury ciała lub otoczenia (wyższa
temperatura → szybsze wchłanianie)105
– ogólnie tempo wchłaniania szybko działających
analogów insuliny w mniejszym stopniu zależy
od czynników wymienionych powyżej112-114
– nie ma istotnej różnicy we wchłanianiu glarginy z okolic brzucha lub uda;115 aktywność fizyczna
nie wpływa na wchłanianie glarginy,116 ale jej
wstrzyknięcie domięśniowe zwiększa ryzyko hipoglikemii,
zwłaszcza u młodych i szczupłych
osób.117
Uwaga! Szybsze wchłanianie zwykle skraca
czas działania insuliny.
Hialuronidaza dodana do insuliny lub wstrzyknięta
przed założeniem zestawu infuzyjnego osobistej
pompy insulinowej („przed podaniem”) może
zwiększać tempo wchłaniania insuliny.118 Przed
zaleceniem takiego postępowania u dzieci należy
określić jego długofalową skuteczność i bezpieczeństwo.
Insupad (R) (Insuline, Petach Tikva, Izrael) jest
urządzeniem podgrzewającym obszar skóry o powierzchni 2 × 4 cm2 bezpośrednio przed wstrzyknięciem
insuliny w bolusie. Codziennie zmienia
się lokalizację urządzenia. Wykazano, że urządzenie
to zmniejsza całkowitą dobową dawkę insuliny o 20% oraz częstość występowania epizodów
hipoglikemii o 75%. Insupatch (R) (Insuline, Petach
Tikva, Izrael) opracowano z myślą o leczeniu z użyciem osobistych pomp insulinowych. Jest to
integralny element podgrzewający aktywowany w trakcie wstrzykiwania insuliny. Bez podgrzania
insulina aspart osiąga swoje szczytowe działanie
po 73 minutach, natomiast po podgrzaniu –
po 43 minutach.119 To nowe urządzenie zmniejsza
zapotrzebowanie na insulinę oraz umożliwia
wcześniejsze
osiągnięcie szczytowej aktywności
insuliny, zmniejszając pole powierzchni pod krzywą
dla glukozy. Skutecznie ogranicza także ryzyko
hipoglikemii.
Podawanie insuliny
Urządzenia do podawania insuliny
Strzykawki insulinowe. W różnych krajach dostępne
są różne rozmiary strzykawek umożliwiające
dokładne dawkowanie insuliny, ale u małych
dzieci konieczne jest stosowanie małych strzykawek
odmierzających 1 j. na kreskę podziałki
(np. 0,3 ml; 100 j./ml).
Preferuje się stosowanie plastikowych strzykawek z umocowaną na stałe igłą i małą przestrzenią
martwą w porównaniu ze strzykawkami
szklanymi.
Plastikowe strzykawki z umocowaną na stałe
igłą są przeznaczone do jednorazowego użytku.
Jednak wielu chorych na cukrzycę skutecznie
stosuje je wielokrotnie, bez istotnego zwiększenia
ryzyka zakażenia.120 W przypadku obaw o przestrzeganie
zasad higieny lub bolesności w miejscu
wstrzyknięcia związanej ze stępieniem się igły,
należy odradzać wielokrotne używanie tej samej
strzykawki.101
Strzykawki do podawania insuliny muszą mieć
podziałkę odpowiednią dla danego stężenia insuliny
(np. strzykawki U100).
Nie wolno nigdy używać jednej strzykawki
wspólnie z inną osobą z powodu ryzyka przeniesienia
zakażenia przez krew (np. wirusem zapalenia
wątroby lub ludzkim wirusem niedoboru
odporności [HIV]).
Zaleca się, aby wszystkie dzieci i młodzież nauczyć
podawania insuliny za pomocą strzykawki na wypadek nieprawidłowego funkcjonowania innych
urządzeń do wstrzykiwania.
Strzykawki należy obowiązkowo utylizować
zgodnie z odpowiednimi procedurami. Specjalnie
zbudowane i oznakowane pojemniki na igły można
otrzymać w aptekach i ośrodkach diabetologicznych.
Można też stosować specjalne obcążki
do igieł (np. Safeclip®, Becton Dickinson, Franklin
Lakes, NJ, Stany Zjednoczone), służące do usuwania
igieł i ich niszczenia w sposób uniemożliwiający
dalsze użycie. W przypadku braku specjalnych
pojemników strzykawki i zużyte igły można
przechowywać oraz usuwać w nieprzezroczystych
plastikowych pojemnikach lub metalowych pojemnikach
na śmieci.
Wstrzykiwacze do insuliny (peny). Wstrzykiwacze
do insuliny zawierające napełnione wkłady
ułatwiają wstrzyknięcia i zwiększają elastyczność
tego zabiegu. Eliminują one konieczność
pobierania insuliny z fiolki; dawka insuliny jest
naciągana na skali za pomocą pokrętła. Są szczególnie
przydatne do podawania insuliny poza domem,
na przykład w szkole lub na wakacjach.
Dostępne są specjalne krótkie (4–6 mm) i cienkie
igły do wstrzykiwaczy, które mogą zmniejszyć dyskomfort
podczas wstrzykiwania.103 Firmy farmaceutyczne
produkują wstrzykiwacze w różnych rozmiarach i różnego typu. Niektóre urządzenia umożliwiają
nastawienie dawki z dokładnością do połowy
jednostki. Są one szczególnie przydatne u małych
dzieci i w fazie remisji, kiedy niewielka zmiana
pozwala uniknąć hipoglikemii. Kilka rodzajów
wstrzykiwaczy wyposażono w pamięć rejestrującą
wielkość podanych dawek, co ma praktyczne znaczenie
szczególnie dla nastolatków. W niektórych
krajach dostęp do wstrzykiwaczy jest ograniczony i chociaż mogą zwiększyć wygodę i elastyczność
podawania insuliny, są droższą metodą leczenia.
Wstrzykiwacze są przydatne dla dzieci stosujących
wielokrotne wstrzyknięcia insuliny lub gotowe
mieszanki, jednak są rzadziej wybierane, gdy
pacjenci muszą samodzielnie mieszać preparaty
insuliny i przyjmować je 2–3 razy na dobę.
Długość igieł. Igły o tradycyjnej długości
12–13 mm (27 G) zastąpiono cieńszymi igłami o długości 4–8 mm (30–32 G). Aktualnie nie ma
powodów, aby stosować igły o długości >6 mm.121
Niezależnie od rodzaju wstrzyknięcia, należy uchwycić fałd skóry dwoma palcami, aby się upewnić,
że wstrzyknięcie jest wykonywane wyłącznie
podskórne, a nie domięśniowo.122
Przy użyciu igieł o długości 4–6 mm wstrzyknięcie
można wykonać prostopadle do powierzchni skóry
bez unoszenia fałdu skórnego, ale tylko jeśli podskórna
tkanka tłuszczowa jest wystarczająco gruba,
co często się spotyka u dziewcząt w okresie pokwitania
(co najmniej 8 mm, ponieważ przy prostopadłym
wstrzyknięciu warstwa skóry ulega uciśnięciu).123 U szczupłych chłopców podskórna tkanka tłuszczowa
jest jednak cieńsza, zwłaszcza na udach.123,124 W przypadku wstrzykiwania w pośladki warstwa
podskórnej tkanki tłuszczowej jest zwykle wystarczająco
gruba, aby wykonać wstrzyknięcie bez unoszenia
fałdu skóry. Jeśli igła o długości 4–6 mm nie
zostanie całkowicie wprowadzona do skóry, istnieje
ryzyko wstrzyknięcia śródskórnego.
Stałe kaniule podskórne. Kaniule podskórne
(np. Insuflon® [Unomedical, Dania], i-port® [Medtronic,
Northridge, CA, Stany Zjednoczone]) wprowadza
się po zastosowaniu środka znieczulającego
miejscowo w postaci kremu. Mogą być przydatne w przełamaniu problemów związanych z bólem podczas
wstrzyknięć na początku leczenia cukrzycy.102
Stałe kaniule podskórne nie wpływają niekorzystnie
na kontrolę metaboliczną.125 U dzieci, które
miały problem ze wstrzykiwaniem insuliny, po zastosowaniu
kaniuli Insuflon obserwowano zmniejszenie
odsetka HbA1c.126 Nie zaleca się jednak równoczesnego
podawania przez taką kaniulę długo
działającego analogu insuliny i insuliny krótko lub
szybko działającej ze względu na ryzyko interakcji
pomiędzy tymi dwoma preparatami. Stałe kaniule
podskórne należy wymieniać co 2–4 dni, aby zapobiegać
powstawaniu blizn oraz niekorzystnemu
oddziaływaniu na wchłanianie insuliny.127,128
Automatyczne urządzenia do wstrzyknięć.
Automatyczne urządzenia do wstrzyknięć są przydatne u dzieci, które odczuwają lęk przed igłą. Napełnioną
strzykawkę zwykle umieszcza się i mocuje w urządzeniu, a igła wprowadzana jest do skóry
automatycznie, za pomocą systemu sprężynowego.
Korzyści ze stosowania tych urządzeń polegają
na ukryciu igły przed wzrokiem oraz na jej bardzo
szybkim wkłuciu w skórę. Dostępne są automatyczne
urządzenia do wstrzyknięć przeznaczone
do określonych wstrzykiwaczy do insuliny.129
Wstrzykiwacze strumieniowe. Wysokociśnieniowe
wstrzykiwacze strumieniowe (jet injector)
do podawania insuliny do tkanki podskórnej
pozwalają uniknąć wstrzyknięć za pomocą igły.
Znajdują one zastosowanie u pacjentów z panicznym
lękiem (fobią) przed igłą. Kontrola metaboliczna
za pomocą wstrzykiwaczy strumieniowych
jest podobna jak w przypadku stosowania konwencjonalnych
wstrzykiwaczy i CSII,130 problemem
jest jednak zmienna głębokość wstrzyknięcia,
opóźniona bolesność oraz powstawanie podbiegnięć
krwawych.131 W niedawno opublikowanym
badaniu wykazano zwiększenie wchłaniania insuliny i skrócenie czasu działania hipoglikemizującego
po podaniu insuliny aspart za pomocą
wstrzykiwacza strumieniowego.132
Ciągły podskórny wlew insuliny (CSII). Coraz
częściej stosuje się zewnętrzne osobiste pompy
insulinowe, które są akceptowanym skutecznym
sposobem leczenia,42-44,46-52,57 nawet u noworodków i niemowląt.48,133 W badaniach z randomizacją
obejmujących dzieci w wieku przedszkolnym
nie wykazano, aby ich stosowanie wiązało się z lepszą kontrolą glikemii.42,134
Korzystny wpływ na kontrolę glikemii i występowanie
hipoglikemii w badaniach obserwacyjnych
bez randomizacji prawdopodobnie wynikał z kryteriów kwalifikacji chorych do tych badań,
takich jak przestrzeganie zaleceń lekarskich i/lub
niedostateczna kontrola metaboliczna. Leczenie
za pomocą osobistej pompy insulinowej także
uznano za skuteczne w nawracającej kwasicy ketonowej.
135,136 Obserwacje te wskazują na potrzebę
indywidualnego podejmowania decyzji dotyczących
sposobu leczenia.
Osobista pompa insulinowa stanowi alternatywę
dla wielokrotnych wstrzyknięć insuliny
(również z użyciem długo działających analogów
insuliny), jeśli HbA1c utrzymuje się powyżej indywidualnych
wartości docelowych, duży problem
stanowi hipoglikemia lub konieczna jest poprawa
jakości życia chorego.137,138
Stosowanie osobistych pomp insulinowych u wielu chorych poprawia zadowolenie z leczenia.
Większość chorych dzieci i ich rodzin uczestniczących w 5 badaniach, porównujących osobiste
pompy insulinowe ze schematem wielokrotnych
wstrzyknięć, po zakończeniu tych badań wolała kontynuować
leczenie za pomocą pompy, nawet u których nie wykazano obiektywnych korzyści z takiego postępowania.139 W badaniu z randomizacją, w którym porównywano osobiste pompy
insulinowe ze schematem wielokrotnych wstrzyknięć
stosowanym od rozpoznania cukrzycy u osób w wieku 7–17 lat, wykazano istotne zwiększenie
satysfakcji z leczenia pomimo braku różnicy w zakresie
HbA1c.140
Osobiste pompy insulinowe są w ostatnich latach
coraz częściej wykorzystywane, szczególnie w młodszych grupach wiekowych, ponieważ lekarze
nabierają coraz więcej doświadczenia w ich
stosowaniu. W krajach, w których powszechnie
używa się pomp, ośrodki diabetologiczne rozpoczynają
leczenie cukrzycy za pomocą osobistej
pompy insulinowej, szczególnie u dzieci w wieku
przedszkolnym. Niektóre doniesienia wskazują,
że wiąże się to z szybszym ustępowaniem objawów
depresji u matek, wynikających z rozpoznania choroby
przewlekłej u ich dzieci.141
Osobiste pompy insulinowe zapewniają podawanie
insuliny w sposób bardziej zbliżony do warunków
fizjologicznych.133 Nowsza generacja „inteligentnych”
pomp, które automatycznie wyliczają
bolusy posiłkowe lub korygujące na podstawie
wskaźnika insulina/węglowodany oraz wskaźników
wrażliwości na insulinę, daje pewne korzyści,
takie jak zmniejszenie zmienności stężenia glukozy w surowicy krwi142 i zwiększenie poposiłkowego
odsetka stężeń glukozy we krwi mieszczących się w docelowym zakresie.143
Leczenie za pomocą osobistych pomp insulinowych
może być ryzykowne u pacjentów, którzy
nie przeszli odpowiednich szkoleń oraz nie przestrzegają
zaleceń lekarskich, ponieważ podskórny
depozyt insuliny jest mały, a w przypadku przerwania
dopływu insuliny gwałtownie zwiększa
się stężenie związków ketonowych. Zatrzymanie
pompy u dorosłych chorych na 5 godzin powodowało
zwiększenie stężenia ß-ketonów (kwas
ß-hydroksymasłowy) o około 1–1,5 mmol/l, ale
nie wywoływało cukrzycowej kwasicy ketonowej.
Wyniki u chorych dzieci i młodzieży wydają się
być podobne.144 Krótkie przerwanie pracy pompy
prowadzi do zwiększenia stężenia glukozy w surowicy o około 1 mg/dl (ok. 1,5 mmol/l na każde
30 min).145
W kilku badaniach wykazano, że ryzyko cukrzycowej
kwasicy ketonowej w trakcie stosowania
osobistych pomp insulinowych nie zwiększyło
się, w porównaniu ze schematem wielokrotnych
wstrzyknięć,50,146 a w opublikowanym ostatnio
długofalowym badaniu kohortowym było nawet
mniejsze.147
Na podstawie przeglądu piśmiennictwa wykazano
zwiększenie ryzyka cukrzycowej kwasicy
ketonowej u dzieci i młodzieży używających osobistych
pomp insulinowych.148 Dane pochodzące z różnych krajów wskazują zarówno na niezmienione,
149 jak i zwiększone ryzyko cukrzycowej
kwasicy ketonowej.150,147 Z tego powodu chorzy
używający tych urządzeń, zwłaszcza młodsze dzieci,
odniosą korzyść z możliwości pomiaru stężenia
ß-ketonów.
Krótkotrwałe przerwanie podawania insuliny w trakcie zmiany zestawu do wstrzyknięć
nie zmienia krótkookresowej kontroli glikemii.
Jednak 30-minutowe przerwanie wlewu insuliny
podstawowej (bazowej) powodowało istotne
zwiększenie stężenia glukozy w surowicy o około 1 mg/dl na każdą minutę przerwy (tzn. 1,5 mmol/l
na każde 30 min).145 Chorych trzeba nauczyć postępowania w hiperglikemii oraz podawania insuliny
wstrzykiwaczem lub strzykawką w przypadku
podejrzenia awarii pompy (hiperglikemia i zwiększone
stężenie związków ketonowych).
W osobistych pompach insulinowych stosuje się
głównie szybko działające analogi insuliny. Wyniki
metaanalizy wykazały zmniejszenie HbA1c o 0,26% w porównaniu z ludzka insuliną krótko
działającą.28 W pompach rzadziej stosuje się insulnę
krótko działającą, ale można ją podać, jeśli
brakuje szybko działających analogów.
Dłuższe, stałe podawanie insuliny w to samo
miejsce może przyspieszać osiągnięcie szczytu
działania insuliny, jednocześnie skracając czas
jej działania.151,152
Aktualnie dostępne są 3 insuliny szybko działające,
jednak w badaniach klinicznych zdecydowanie
częściej oceniano stosowanie insulin aspart i lispro niż glulizyny. Obserwacje te potwierdzają
także badania z użyciem osobistej pompy insulinowej.
Wykazano w nich, że glulizyna, w porównaniu z pozostałymi dwoma szybko działającymi
analogami, znacznie częściej powoduje niedrożność zestawu infuzyjnego i wywołuje objawową
hipoglikemię.153
Poprawę kontroli metabolicznej u chorych stosujących
osobiste pompy insulinowe można osiągnąć,
stosując mniejszą dawkę insuliny podstawowej
(bazowej) wraz z podawaniem ponad 7 bolusów
na dobę.57 Wydaje się, że wieloletnie powodzenie
tego sposobu leczenia zależy od motywacji chorego.
154
Stosowanie osobistych pomp insulinowych z systemem ciągłego monitorowania
glikemii oraz tzw. systemy zamkniętej pętli. W badaniu Juvenile Diabetes Research Foundation
(JDRF) wykazano statystycznie istotne
zmniejszenie odsetka HbA1c u chorych stosujących
osobiste pompy insulinowe z systemem ciągłego
monitorowania glikemii (sensor-augmented
pump – SAP), w porównaniu z samokontrolą glikemii
(SMBG), ale tylko u dorosłych w analizie w grupach wyodrębnionych zgodnie z zaplanowanym
leczeniem (intention-to-treat – ITT).155 W analizie post hoc zmniejszenie wartości HbA1c
stwierdzono także w młodszych grupach wiekowych
stosujących CGM co najmniej przez 6 dni w tygodniu. Wiele dzieci i nastolatków ma problem z ciągłym noszeniem czujnika,156 być może
dlatego w badaniu JDRF nie wykazano ogólnie
korzystnego wpływu takiego leczenia na kontrolę
metaboliczną. W innym badaniu klinicznym z randomizacją
poprawę obserwowano tylko wtedy, gdy
chorzy nosili urządzenie przez ponad 60% czasu.157 W trwającym rok badaniu STAR 3, do którego włączono
zarówno dzieci, jak i młodzież, potwierdzono
zadowolenie chorych z leczenia,158 zmniejszenie
wartości HbA1c
159 oraz ograniczenie zmienności
glikemii.160 Po przeprowadzeniu dalszych badań
będzie można wskazać chorych, którzy odniosą
najwięcej korzyści z leczenia pompą z systemem
ciągłego monitorowania glikemii.
U dzieci i młodzieży hipoglikemii można zapobiec
poprzez wprowadzenie funkcji automatycznego
zatrzymania pompy, w przypadku gdy czujnik
odczytuje, że wartość glikemii znajduje się poniżej
wcześniej ustawionych poziomów, a chory nie reaguje
na alarmy.161 Nie wykazano, aby czasowe
zatrzymanie działania pompy zwiększało ryzyko
wystąpienia cukrzycowej kwasicy ketonowej.
Opublikowano wyniki krótkotrwałych badań
klinicznych przeprowadzonych u młodzieży stosującej
system sprzężenia zwrotnego (tzw. zamkniętej
pętli), w którym czujnik stężenia glukozy
regulował podawanie insuliny przez pompę.65 W 2011 roku wykazano, że stosowanie w nocy u dzieci i młodzieży systemu zamkniętej pętli, w porównaniu ze standardową osobistą pompą
insulinową, zmniejsza ryzyko wystąpienia hipoglikemii.
162 W 2013 roku stwierdzono natomiast,
że stosowanie systemu zamkniętej pętli u uczestników
obozu młodzieżowego pozwoliło zmniejszyć
częstość występowania nocnych hipoglikemii i zapewniło
lepszą kontrolę glikemii, w porównaniu z SAP.64 W tym czasie opublikowano także wyniki
innych badań potwierdzających bezpieczeństwo i skuteczność stosowania tego systemu w warunkach
domowych u pacjentów pediatrycznych.163,164
Technika wstrzykiwania
Insulinę za pomocą strzykawki zwykle wstrzykuje
się głęboko podskórnie, pod kątem 45° do fałdu
skórnego uchwyconego dwoma palcami. Jeśli
podskórna tkanka tłuszczowa jest wystarczająco
gruba, igłę można wbić pod kątem 90°. Podawanie
insuliny za pomocą wstrzykiwacza wymaga
odpowiedniego przeszkolenia, uwględniającego
konieczność upewnienia się, czy nie doszło do zassania
powietrza lub blokady igły. Odczekanie
15 sekund po naciśnięciu przycisku uruchamiającego
podanie dawki pomaga się upewnić, czy cała
insulina została wypchnięta przez igłę.104
Samodzielne wstrzykiwanie. Należy podkreślić,
że niektórzy chorzy na cukrzycę silnie i długo wyrażają niechęć do wstrzyknięć, co może
wpływać na kontrolę glikemii. W takich przypadkach
warto rozważyć zastosowanie urządzeń
ułatwiających wstrzyknięcia, kaniuli, takich jak
i-port czy Insuflon,126 lub osobistych pomp insulinowych,
aby w ten sposób poprawić stosowanie
się do zaleceń terapeutycznych.
Dzieci mogą samodzielnie wstrzykiwać insulinę w różnym wieku,165 bo bardziej zależy to od dojrzałości
niż kalendarza. Większość dzieci >10. roku
życia samodzielnie wykonuje wstrzyknięcia albo
pomaga w ich wykonywaniu.165 Młodsze dzieci dzielące odpowiedzialność za wstrzyknięcia z rodzicem lub innym opiekunem mogą pomagać w przygotowywaniu wstrzykiwacza lub uczestniczyć w jego uruchamianiu, a następnie wykonywać z powodzeniem wszystkie czynności pod ich nadzorem.
Niekiedy bodźcem do podjęcia samodzielnych
wstrzyknięć insuliny są takie sytuacje, jak
nocowanie u kolegi/koleżanki, wycieczka szkolna
czy obóz „cukrzycowy”. Rodzice i opiekunowie nie
powinni oczekiwać, że dziecko będzie automatycznie
kontynuować samodzielne wstrzyknięcia i powinni
zaakceptować to, że niekiedy będzie wymagało
pomocy innych osób. Młodsze dzieci leczone
wielokrotnymi wstrzyknięciami mogą wymagać
pomocy przy wstrzyknięciach w trudno dostępne
miejsca (np. pośladki), aby uniknąć lipohipertrofii.
Samodzielne mieszanie insulin. Przy nabieraniu
mieszanki dwóch insulin (np. insuliny
krótko działającej i NPH) najważniejsze jest, aby
nie zanieczyścić fiolki z jednym rodzajem insuliny
inną insuliną. W celu zapobiegania takim sytuacjom
należy się stosować do poniższych zasad.
Nie ma jednolitych reguł, ale najczęściej zaleca się,
aby w pierwszej kolejności nabierać do strzykawki
insulinę krótko działającą (przejrzysty roztwór), a dopiero potem insulinę o pośrednim lub długim
czasie działania (roztwór mętny). Fiolki z mętną
zawiesiną insuliny zawsze należy delikatnie odwrócić
co najmniej 10, a najlepiej 20 razy (ale nie
wstrząsać),166 aby wymieszać zawiesinę insuliny
przed jej ostrożnym nabraniem do strzykawki
zawierającej przejrzystą insulinę. Jeśli insuliną
mętną jest insulina typu lente, mieszaninę należy
podać niezwłocznie, w przeciwnym razie składniki
insuliny krótko działającej wejdą w reakcję z cynkiem,
co zmniejszy jej aktywność.167,168 Należy zachować
ostrożność przy mieszaniu insulin różnych
producentów, ponieważ pomiędzy buforami może
wystąpić interakcja. Szybko działające analogi
insuliny można mieszać w tej samej strzykawce z insuliną NPH bezpośrednio przed wstrzyknięciem.
169,170 Wykazano, że niezwłoczne wstrzyknięcie
mieszaniny insuliny Ultralente i Humalog nie
osłabia działania tej drugiej.171 Producent glarginy
zaleca natomiast, aby przed wstrzyknięciem
nie mieszać jej z żadną inną insuliną, ale niektóre
dane wskazują, że można ją mieszać z insulinami
lispro i aspart bez niekorzystnego wpływu na skuteczność zmniejszania glikemii172 czy HbA1c.173
Zgodnie z zaleceniami producenta nie należy także
mieszać insuliny detemir z żadną inną insuliną.
Nie przeprowadzono żadnych badań na ten temat.
Schematy insulinoterapii
Wybór schematu insulinoterapii zależy od wielu
czynników, takich jak wiek, czas trwania cukrzycy,
styl życia (nawyki żywieniowe, aktywność fizyczna,
szkoła, obowiązki w pracy itp.), cele terapeutyczne
kontroli metabolicznej, a zwłaszcza
indywidualne preferencje chorego i jego rodziny.
• Model „insulina podstawowa (bazowa) – bolus”
(tzn. ciągły wlew insuliny za pomocą osobistej
pompy insulinowej lub podawanie 1–2 razy
na dobę insuliny podstawowej [bazowej, o pośrednim
lub długim czasie działania albo analogu] i bolusów insuliny szybko działającej lub
krótko działającej przed posiłkami i przekąskami)
174 najlepiej naśladuje fizjologiczny profil
wydzielania insuliny, umożliwiając dostosowywanie
dawki do aktualnych potrzeb.
• U większości dzieci zaleca się co najmniej 2 wstrzyknięcia insuliny na dobę (mieszanka
insuliny krótko działającej/szybko działającej
oraz insuliny podstawowej [bazowej]).
• Większość schematów zawiera skojarzenie insuliny
krótko działającej lub szybko działającej
oraz insuliny o pośrednim czasie działania
lub bazowego analogu długo działającego, ale u niektórych dzieci podczas fazy częściowej remisji
można utrzymać zadawalającą kontrolę
metaboliczną (poziom HbA1c zbliżony do wartości
prawidłowych), stosując wyłącznie insulinę o pośrednim lub długim czasie działania,
lub alternatywnie podając insulinę w czasie
posiłków bez podawania insuliny podstawowej
(bazowej).
Zasady insulinoterapii
Najczęstsze schematy leczenia
Schemat insulina podstawowa (bazowa)–bolus (czynnościowa intensywna insulinoterapia)
• 40–60% całego zapotrzebowania dobowego na insulinę powinna stanowić insulina podstawowa (bazowa), a resztę podawana przed posiłkami insulina szybko lub krótko działająca.
• Wstrzyknięcia insuliny krótko działającej 20–30 minut przed każdym głównym posiłkiem (śniadanie, obiad/lunch, główny posiłek wieczorny).
• Insulina o pośrednim czasie działania lub długo działający (bazowy) analog przed snem lub 2 razy na dobę (rano i wieczorem).
• Wstrzyknięcia szybko działającego analogu insuliny bezpośrednio przed (w wyjątkowych przypadkach po)14,71 każdym głównym posiłkiem (śniadanie, obiad/lunch i główny posiłek wieczorny); modyfikacja dawki w zależności od glikemii, składników posiłku oraz aktywności w ciągu dnia. W celu osiągnięcia pełnego efektu konieczne może być podanie szybko działających analogów 15–20 minut przed posiłkiem (zwłaszcza przed śniadaniem).175,176
• Insulina o pośrednim czasie działania lub podstawowy (bazowy) długo działający analog insuliny podawany przed snem, prawdopodobnie również przed śniadaniem i niekiedy w porze obiadu lub 2 razy na dobę (rano i wieczorem, najlepiej w małych dawkach <10–15 j., które nie mają działania utrzymującego się 24 h).
Leczenie za pomocą osobistej pompy insulinowej
• Coraz większą popularnością cieszą się modele leczenia osobistą pompą insulinową z ustawioną na stałe lub zmienną dawką podstawową oraz bolusami podawanymi do posiłków.
Leczenie z wykorzystaniem systemu ciągłego monitorowania glikemii
• Dzieci dobrze tolerują CGM stosowany razem z osobistą pompą insulinową lub schematem wielokrotnych wstrzyknięć insuliny, jednak w badaniach wykorzystanie CGM z czasem się zmniejsza.155,177
Mniej intensywne schematy leczenia
• Trzy wstrzyknięcia na dobę: mieszanki krótko lub szybko działających insulin oraz insuliny o pośrednim czasie działania przed śniadaniem; samej insuliny szybko działającej lub krótko działającej przed przekąską popołudniową lub obiadem/głównym posiłkiem wieczornym, insuliny o pośrednim czasie działania przed snem lub modyfikacje tego schematu.
• Dwa wstrzyknięcia na dobę mieszanki krótko lub szybko działających insulin oraz insuliny o pośrednim czasie działania (przed śniadaniem oraz obiadem/głównym posiłkiem wieczornym).
Uwaga! Żadnego z tych schematów nie można zoptymalizować bez częstej samokontroli glikemii (SMBG).
Dobowa dawka insuliny
Dawka insuliny zależy od wielu czynników, takich jak: wiek, masa ciała, etap dojrzewania płciowego, czas trwania i faza cukrzycy, stan miejsc, w które wstrzykiwana jest insulina, rodzaj i rozkład posiłków, wielkość porcji, aktywność fizyczna, plan dnia, wyniki monitorowania glikemii i hemoglobiny glikowanej, choroby towarzyszące (w tym zwłaszcza o ostrym przebiegu).
Wytyczne dotyczące dawkowania insuliny
„Prawidłowa” dawka insuliny to taka, która u danego
chorego pozwala uzyskać najlepszą możliwą
kontrolę glikemii, nie wywołując przy tym problemów
związanych z hipoglikemią, oraz zapewniająca
harmonijny rozwój leczonego dziecka, zgodny z odpowiednimi siatkami centylowymi masy i wysokości
ciała.
• Podczas fazy częściowej remisji całkowita dobowa
dawka insuliny zwykle wynosi <0,5 j./
kg mc./24 h.
• Przed okresem pokwitania (poza fazą częściowej
remisji) zapotrzebowanie zwykle wynosi
0,7–1,0 j./kg mc./24 h.
• Podczas pokwitania zapotrzebowanie może się
znacznie zwiększyć >1,2 j./kg mc./24 h, a nawet
do 2 j./kg mc./24 h.
Rozkład dawek insuliny
Dzieci otrzymujące 2 wstrzyknięcia insuliny na
dobę częściej wymagają podania większej części
(ok. 2/3) całkowitej dawki dobowej rano, a mniejszej
(ok. 1/3) wieczorem. W tym schemacie około 1/3
każdej dawki może stanowić insulina krótko lub
szybko działająca, a około 2/3 insulina o pośrednim
czasie działania, chociaż te proporcje zmieniają się z wiekiem i dojrzewaniem młodej osoby.
W schemacie insulina podstawowa (bazowa)–
bolus insulina o pośrednim czasie działania podawana
przed snem stanowi od 30% (zwykle gdy
łączy się ją z insuliną krótko działającą) do 50%
(typowe dla schematów z analogami szybko działającymi)
całkowitej dobowej dawki insuliny. Około
50% dawki w postaci szybko działającej insuliny
lub około 70% w postaci insuliny krótko działającej
dzieli się na 3–4 bolusy podawane przed posiłkami. W przypadku stosowania szybko działających insulin w postaci bolusów podawanych przed posiłkami,
proporcjonalny udział insuliny podstawowej (bazowej)
zwykle jest większy, ponieważ krótko działająca
insulina także zapewnia pewien efekt bazowy.
Glarginę często podaje się raz na dobę, ale wiele
dzieci może wymagać 2 wstrzyknięć w ciągu doby
lub skojarzenia z insuliną NPH dla zapewnienia
odpowiedniej dawki bazowej przez całą dobę.29,178
Glarginę można z podobnym efektem podawać
przed śniadaniem, obiadem lub snem, chociaż nocna
hipoglikemia występuje istotnie rzadziej, jeśli
wstrzyknięcia wykonuje się w porze śniadania.82 W przypadku zmiany leczenia bazowego z innego
preparatu insuliny na glarginę, całkowitą dawkę
podstawową (bazową) insuliny trzeba zmniejszyć o około 20%, aby uniknąć hipoglikemii.178 Później
dawkę należy dostosowywać indywidualnie do potrzeb
każdego chorego.
U dzieci detemir najczęściej stosuje się 2 razy
na dobę.33 W przypadku zamiany insuliny
NPH na detemir leczenie można rozpocząć od podania
takiej samej dawki, ale należy się przygotować
na ewentualną potrzebę zwiększenia dawki
insuliny detemir zgodnie z wynikami SMBG.
Dostosowywanie dawki insuliny
Wkrótce po rozpoznaniu cukrzycy
• Zaraz po rozpoznaniu cukrzycy dużą wartość edukacyjną mają częste porady udzielane przez członków zespołu diabetologicznego na temat stopniowego zmieniania dawek insuliny.
• Dawki insuliny należy modyfikować do czasu osiągnięcia docelowych wartości stężenia glukozy we krwi i wartości HbA1c.
• Jeśli częsta SMBG jest niemożliwa, przydatne mogą być oznaczenia glukozy w moczu, zwłaszcza w ocenie kontroli glikemii w godzinach nocnych.
Dostosowywanie dawki w późniejszym okresie
• Przy 2 wstrzyknięciach na dobę dawkę insuliny zwykle dopasowuje się na podstawie analizy zmian stężenia glukozy we krwi w ciągu całego dnia lub kilku dni, albo analizy zmian glikemii po przyjęciu posiłku lub wydatkowaniu energii.
• W modelu czynnościowej intensywnej insulinoterapii dawkę insuliny zmienia się elastycznie lub dynamicznie przed posiłkami oraz w odpowiedzi na częstą SMBG. Ponadto należy uwzględnić zmiany glikemii w ciągu dnia. Szybko działające analogi mogą wymagać oznaczenia glikemii około 2 godziny po każdym posiłku w celu określenia skuteczności ich działania. Często dawka insuliny dostosowywana jest do spożytych pokarmów (węglowodanów) i aktualnej wartości SMBG. Osobiste pompy insulinowe umożliwiają podawanie bolusów różnych rodzajów, tak aby ograniczać poposiłkowe wzrosty glikemii.179 Wiele nowszych osobistych pomp insulinowych pozwala zaprogramować algorytm (kalkulator bolusów) dostosowywania dawki bolusu do wartości glikemii i ilości spożywanych węglowodanów.
• Wczytywanie do komputera wyników glikemii z glukometru może pomóc w wykryciu powtarzających się codziennie schematów wartości glikemii.
Jak postępować, jeżeli stężenie glukozy stale odbiega od wartości docelowych?
• Zwiększone stężenie glukozy we krwi przed śniadaniem › zwiększyć dawkę insuliny o pośrednim lub długim czasie działania podawanej przed snem lub do posiłku wieczornego (konieczne jest oznaczenie glikemii w nocy, aby się upewnić, że ta zmiana nie wywoła nocnej hipoglikemii).
• Zwiększenie stężenia glukozy we krwi po posiłku › zwiększyć dawkę szybko działającej/ krótko działającej insuliny przed posiłkiem.
• Zwiększone stężenie glukozy we krwi przed lunchem/obiadem › zwiększyć dawkę insuliny podstawowej (bazowej) przed śniadaniem lub zwiększyć dawkę insuliny krótko działającej/ szybko działającej przed śniadaniem przy schemacie intensywnej insulinoterapii (insulina podstawowa – bolus). Jeśli stosuje się szybko działającą insulinę, modyfikacji może wymagać również dawka lub rodzaj insuliny podstawowej (bazowej), ponieważ szczyt działania analogu przypada na 2–3 godziny po wstrzyknięciu.
• W przypadku utrzymywania się zwiększonego stężenia glukozy we krwi po posiłku konieczne może być dostosowanie przelicznika insulinowo- węglowodanowego (jeżeli chory liczy węglowodany). W celu ustalenia początkowego przelicznika często stosuje się „regułę 500” (liczbę 500 dzieli się przez całkowitą dobową dawkę insuliny [bazowej i podawanej w bolusach] w celu ustalenia porcji węglowodanów w gramach, którą pokrywa 1 j. insuliny).
• Przelicznik insulinowo-węglowodanowy dla określonego posiłku (np. śniadania) można obliczyć, dzieląc zawartość węglowodanów w gramach przez dawkę insuliny wyrażoną w jednostkach. Metoda ta często daje najdokładniejsze wyniki dla poszczególnych posiłków i najlepiej jest ją stosować w odniesieniu do śniadania, ponieważ wtedy najczęściej obserwuje się zwiększoną oporność na insulinę. Jeśli stężenie glukozy w surowicy przed posiłkiem i po posiłku różni się o >20–30 mg/dl (2–3 mmol/l), można zastosować współczynnik korekcyjny (p. niżej), który określa, ile więcej (lub mniej) insuliny najlepiej podać do danego posiłku.
• W niektórych ośrodkach przy obliczaniu zapotrzebowania na insulinę dla chorych leczonych za pomocą osobistych pomp insulinowych uwzględnia się także ilość białka i tłuszczu (wymiennik białkowo-tłuszczowy, fat-protein unit – FPU).174 Jeden FPU odpowiada 100 kcal tłuszczu lub białka i wymaga takiej samej dawki insuliny (jako wydłużony bolus) co 10 g węglowodanów.
• Dawki korekcyjne (nazywane też współczynnikami wrażliwości na insulinę lub współczynnikami korekcyjnymi) można ustalać za pomocą „reguły 1800”, zgodnie z którą liczbę 1800 należy podzielić przez całkowitą dobową dawkę insuliny, aby obliczyć, o ile zmniejszy się stężenie glukozy we krwi (w mg/dl) po podaniu 1 j. insuliny szybko działającej. Dla jednostki mmol/l stosuje się „regułę 100”, zgodnie z którą liczbę 100 dzieli się przez całkowitą dobową dawkę insuliny.180 Dla insuliny krótko działającej można natomiast zastosować „regułę 1500”, dającą wynik w mg/dl, oraz „regułę 83”, dającą wynik w mmol/l. Niemniej jednak dawki korekcyjne zawsze należy dobierać indywidualnie dla każdego pacjenta przed podaniem insuliny, w zależności od innych czynników wpływających na insulinooporność, takich jak aktywność fizyczna.
• Zwiększenie stężenia glukozy we krwi po wieczornym posiłku › zwiększyć podawaną przed wieczornym posiłkiem dawkę insuliny krótko działającej/szybko działającego analogu.
Dodatkowe uwagi
• Niewyjaśniony epizod hipoglikemii wymaga ponownej oceny insulinoterapii.
• W hiperglikemii lub hipoglikemii podczas choroby towarzyszącej o ostrym przebiegu należy postępować zgodnie z zasadami obowiązującymi w takich przypadkach (p. rozdz. „Postępowanie w przypadku chorób o ostrym przebiegu u dzieci i młodzieży chorych na cukrzycę”).
• Ze względu na zmienny styl życia, zwłaszcza w zakresie aktywności fizycznej i diety, konieczne może być codzienne dostosowywanie dawek insuliny.
• Zmienny poziom aktywności fizycznej wymaga modyfikacji leczenia cukrzycy.
• Pomocne może być udzielenie dodatkowej, szczegółowej porady w razie zmian dotyczących planu dnia, podróży, wycieczek szkolnych, obozów edukacyjnych/„cukrzycowych” lub innych aktywności, które mogą wymagać dostosowywania dawek insuliny.
• W przypadku regularnych zmian w spożywaniu posiłków (np. podczas Ramadanu u muzułmanów) nie należy zmniejszać całkowitej dawki insuliny, tylko redystrybuować ją w zależności od wielkość porcji spożywanych węglowodanów i pory ich spożywania. Jeśli jednak całkowite spożycie kalorii jest mniejsze przez cały Ramadan, należy również zmniejszyć dobową dawkę insuliny podawanej do posiłków, na przykład do 2/3 lub 3/4 zwykłej dawki.
Zjawisko brzasku
Stężenie glukozy we krwi ma tendencję do zwiększania
się w godzinach porannych (zwykle po godzinie
5:00) przed przebudzeniem się, co określa
się jako zjawisko brzasku. U osób niechorujących
na cukrzycę mechanizm tego zjawiska obejmuje
zwiększenie nocnego wydzielania hormonu wzrostu,
nasilenie insulinooporności oraz zwiększenie
wątrobowej produkcji glukozy. Mechanizmy te są
bardziej nasilone w okresie pokwitania.
W badaniach z użyciem osobistych pomp insulinowych181-183
wykazano, że młodsze dzieci często
wymagają większej dawki insuliny podstawowej
(bazowej) przed północą niż w godzinach późniejszych
(odwrócone zjawisko brzasku). W modelu
czynnościowej intensywnej insulinoterapii (insulina
podstawowa – bolus) z użyciem analogów
insuliny można to osiągnąć, podając w ostatnim
wstrzyknięciu danego dnia insulinę krótko działającą
zamiast szybko działającej (konieczna
jest wówczas kontrola stężenia glukozy we krwi w nocy).
U chorych na cukrzycę typu 1 hiperglikemia
na czczo jest spowodowana przede wszystkim
zmniejszeniem się stężenia insuliny, które wzmacnia
zjawisko brzasku. W niektórych przypadkach
poranną hiperglikemię może poprzedzać nocna
hipoglikemia (tzw. zjawisko Somogyi), co rzadziej dotyczy chorych leczonych za pomocą osobistych
pomp insulinowych niż w schemacie wielokrotnych
wstrzyknięć.184 Korekcja hiperglikemii
na czczo może wymagać dostosowania modelu
insulinoterapii, tak aby zapewnić skuteczne stężenie
insuliny w ciągu nocy i wczesnym rankiem
poprzez zastosowanie:
– insuliny o pośrednim czasie działania podawanej
późnym wieczorem lub przed snem
– dłużej działającej insuliny/bazowego analogu
podawanego wieczorem
– zmiany metody leczenia na terapię osobistą
pompą insulinową.
Konflikt interesów: R.H. otrzymał wynagrodzenie za wygłoszenie wykładu od firm: Novo Nordisk, Lilly, Sanofi, Medtronic, Johnson & Johnson i Roche. P.J.C. otrzymała wynagrodzenie za wygłoszenie wykładu od firm: Eli Lilly, Novo Nordisk, Sanofi, Abbott, Bayer, Medtronic i Roche. T.D. otrzymał wynagrodzenie od firm: NovoNordisk, Lilly, Sanofi, Medtronic, Biodel, Bekton Dickinson, Boehringer i Roche. T.B. otrzymał wynagrodzenie od firm: Novo Nordisk, Lilly, Sanofi i Medtronic. H.J.B. otrzymał honoraria i wynagrodzenie za wygłoszenie wykładu od firm: Novo Nordisk, Lilly, Sanofi, Medtronic i Roche. L.D. otrzymał wsparcie badawcze od firmy Novo Nordisk, a także komitetu doradczego firmy Sanofi. Pozostali autorzy (T.U., B.S. i L.M.) nie zgłosili konfliktu interesów.
Piśmiennictwo:
1. Bangstad H.J., Danne T., Deeb L., Jarosz-Chobot P., Urakami T., Hanas R.: Insulin treatment in children and adolescents with diabetes. Pediatr. Diabetes, 2009; 10 (suppl. 12): 82–992. Johnsson S.: Retinopathy and nephropathy in diabetes mellitus: comparison of the effects of two forms of treatment. Diabetes, 1960; 9: 1–8
3. Siebenhofer A., Plank J., Berghold A., et al.: Short acting insulin analogues versus regular human insulin in patients with diabetes mellitus. Cochrane Database Syst. Rev., 2006; CD003 287
4. Brunner G.A., Hirschberger S., Sendlhofer G., et al.: Post-prandial administration of the insulin analogue insulin aspart in patients with type 1 diabetes mellitus. Diabet. Med., 2000; 17: 371–375
5. Danne T., Deiss D., Hopfenmuller W., von Schutz W., Kordonouri O.: Experience with insulin analogues in children. Horm. Res., 2002; 57 (suppl. 1): 46–53
6. Mortensen H.B., Lindholm A., Olsen B.S., Hylleberg B.: Rapid appearance and onset of action of insulin aspart in paediatric subjects with type 1 diabetes. Eur. J. Pediatr., 2000; 159: 483–488
7. Danne T., Becker R.H., Heise T., Bittner C., Frick A.D., Rave K.: Pharmacokinetics, prandial glucose control, and safety of insulin glulisine in children and adolescents with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2005; 28: 2100–2105
8. Acerini C.L., Cheetham T.D., Edge J.A., Dunger D.B.: Both insulin sensitivity and insulin clearance in children and young adults with type I (insulin-dependent) diabetes vary with growth hormone concentrations and with age. Diabetologia, 2000; 43: 61–68
9. Amiel S.A., Sherwin R.S., Simonson D.C., Lauritano A.A., Tamborlane W.V.: Impaired insulin action in puberty.Acontributing factor to poor glycemic control in adolescents with diabetes. N. Engl. J. Med., 1986; 315: 215–219
10. Plank J., Wutte A., Brunner G., et al.: A direct comparison of insulin aspart and insulin lispro in patients with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2002; 25: 2053–2057
11. Cemeroglu A.P., Kleis L., Wood A., Parkes C., Wood M.A., Davis A.T.: Comparison of the effect of insulin glulisine to insulin aspart on breakfast postprandial blood glucose levels in children with type 1 DM on multiple daily injections. Endocr. Pract., 2013; 2013; 19:614–619
12. Heise T., Nosek L., Spitzer H., et al.: Insulin glulisine: a faster onset of action compared with insulin lispro. Diabetes Obes. Metab., 2007; 9: 746–753
13. Ford-Adams M.E., Murphy N.P., Moore E.J., et al.: Insulin lispro: a potential role in preventing nocturnal hypoglycaemia in young children with diabetes mellitus. Diabet. Med., 2003; 20: 656–660
14. Deeb L.C., Holcombe J.H., Brunelle R., et al.: Insulin lispro lowers postprandial glucose in prepubertal children with diabetes. Pediatrics, 2001; 108: 1175–1179
15. Tubiana-Rufi N., Coutant R., Bloch J., et al.: Special management of insulin lispro in continuous subcutaneous insulin infusion in young diabetic children: a randomized cross-over study. Horm. Res., 2004; 62: 265–271
16. Tupola S., Komulainen J., Jaaskelainen J., Sipila I.: Post-prandial insulin lispro vs. human regular insulin in prepubertal children with type 1 diabetes mellitus. Diabet. Med., 2001; 18: 654–658
17. Holcombe J.H., Zalani S., Arora V.K., Mast C.J.: Comparison of insulin lispro with regular human insulin for the treatment of type 1 diabetes in adolescents. Clin. Ther., 2002; 24: 629–638
18. Renner R., Pfutzner A., Trautmann M., Harzer O., Sauter K., Landgraf R.: Use of insulin lispro in continuous subcutaneous insulin infusion treatment. Results of a multicenter trial. German Humalog-CSII Study Group. Diabetes Care, 1999: 22: 784–788
19. Rutledge K.S., Chase H.P., Klingensmith G.J., Walravens P.A., Slover R.H., Garg S.K.: Effectiveness of postprandial Humalog in toddlers with diabetes. Pediatrics, 1997: 100: 968–972
20. Heller S.R., Colagiuri S., Vaaler S., et al.: Hypoglycaemia with insulin aspart: a double-blind, randomised, crossover trial in subjectswith type 1 diabetes. Diabet. Med., 2004; 21: 769–775
21. Home P.D., Lindholm A., Riis A., European Insulin Aspart Study Group: Insulin aspart vs. human insulin in the management of long-term blood glucose control in type 1 diabetes mellitus: a randomized controlled trial. Diabet. Med., 2000; 17: 762–770
22. Heise T., Nosek L., Ronn B.B., et al.: Lower withinsubject variability of insulin detemir in comparison to NPH insulin and insulin glargine in people with type 1 diabetes. Diabetes, 2004; 53: 1614–1620
23. Danne T., Datz N., Endahl L., et al.: Insulin detemir is characterized by a more reproducible pharmacokinetic profile than insulin glargine in children and adolescents with type 1 diabetes: results from a randomized, double-blind, controlled trial. Pediatr. Diabetes, 2008; 9: 554–560
24. Hermansen K., Fontaine P., Kukolja K.K., Peterkova V., Leth G., Gall M.A.: Insulin analogues (insulin detemir and insulin aspart) versus traditional human insulins (NPH insulin and regular human insulin) in basal-bolus therapy for patients with type 1 diabetes. Diabetologia, 2004; 47: 622–629
25. Schober E., Schoenle E., Van Dyk J., Wernicke-Panten K.: Comparative trial between insulin glargine and NPH insulin in children and adolescents with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2001; 24: 2005–2006
26. Debrah K., Sherwin R.S., Murphy J., Kerr D.: Effect of caffeine on recognition of and physiological responses to hypoglycaemia in insulin-dependent diabetes. Lancet, 1996: 347: 19–24
27. Porcellati F., Rossetti P., Pampanelli S., et al.: Better long-term glycaemic control with the basal insulin glargine as compared with NPH in patients with type 1 diabetes mellitus givenmeal-time lispro insulin.Diabet. Med., 2004; 21: 1213–1220
28. NICE. (National Institute of Clinical Excellence). Guidance on the Use of Long-Acting Insulin Analogues for the Treatment of Diabetes-Insulin Glargine. Technology Appraisal Guidance No 53 2002 (available from http://guidance.nice.org.uk/TA53/guidance/pdf/ English)
29. Chase H.P., Dixon B., Pearson J., et al.: Reduced hypoglycemic episodes and improved glycemic control in children with type 1 diabetes using insulin glargine and neutral protamine Hagedorn insulin. J. Pediatr., 2003; 143: 737–740
30. Hathout E.H., Fujishige L., Geach J., Ischandar M., Maruo S., Mace J.W.: Effect of therapy with insulin glargine (lantus) on glycemic control in toddlers, children, and adolescents with diabetes. Diabetes Technol. Ther., 2003; 5: 801–806
31. Alemzadeh R., Berhe T., Wyatt D.T.: Flexible insulin therapy with glargine insulin improved glycemic control and reduced severe hypoglycemia among preschool-aged children with type 1 diabetes mellitus. Pediatrics, 2005; 115: 1320–1324
32. Mohn A., Strang S., Wernicke-Panten K., Lang A.M., Edge J.A., Dunger D.B.: Nocturnal glucose control and free insulin levels in children with type 1 diabetes by use of the long-acting insulin HOE 901 as part of a three-injection regimen. Diabetes Care, 2000; 23: 557–559
33. Robertson K.J., Schoenle E., Gucev Z., Mordhorst L., Gall M.A., Ludvigsson J.: Insulin detemir compared with NPH insulin in children and adolescents with type 1 diabetes. Diabet. Med., 2007; 24: 27–34
34. Danne T., Lupke K., Walte K., Von Schuetz W., Gall M.A.: Insulin detemir is characterized by a consistent pharmacokinetic profile across age-groups in children, adolescents, and adults with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2003; 26: 3087–3092
35. Vague P., Selam J.L., Skeie S., et al.: Insulin detemir is associated with more predictable glycemic control and reduced risk of hypoglycemia than NPH insulin in patients with type 1 diabetes on a basal-bolus regimen with premeal insulin aspart. Diabetes Care, 2003; 26: 590–596
36. de Beaufort C.E., Houtzagers C.M., Bruining G.J., et al.: Continuous subcutaneous insulin infusion (CSII) versus conventional injection therapy in newly diagnosed diabetic children: two-year follow-up of a randomized, prospective trial. Diabet. Med., 1989; 6: 766–771
37. DCCT. Effect of intensive diabetes treatment on the development and progression of long-term complications in adolescents with insulin-dependent diabetes mellitus: Diabetes Control and Complications Trial. Diabetes Control and Complications Trial Research Group. J. Pediatr., 1994; 125: 177–188
38. Jacobson A.M., Musen G., Ryan C.M., et al.: Longterm effect of diabetes and its treatment on cognitive function. N. Engl. J. Med., 2007; 356: 1842–1852
39. Musen G., Jacobson A.M., Ryan C.M., et al.: Impact of diabetes and its treatment on cognitive function among adolescents who participated in the Diabetes Control and Complications Trial. Diabetes Care, 2008; 31: 1933–1938
40. Mortensen H.B., Robertson K.J., Aanstoot H.J., et al.: Insulin management and metabolic control of type 1 diabetes mellitus in childhood and adolescence in 18 countries. Hvidore Study Group on Childhood Diabetes. Diabet. Med., 1998; 15: 752–759
41. Downie E., Craig M.E., Hing S., Cusumano J., Chan A.K., Donaghue K.C.: Continued reduction in the prevalence of retinopathy in adolescents with type 1 diabetes: role of insulin therapy and glycemic control. Diabetes Care, 2011; 34: 2368–2373
42. DiMeglio L.A., Pottorff T.M., Boyd S.R., France L., Fineberg N., Eugster E.A.: A randomized, controlled study of insulin pump therapy in diabetic preschoolers. J. Pediatr., 2004; 145: 380–384
43. Pickup J., Mattock M., Kerry S.: Glycaemic control with continuous subcutaneous insulin infusion compared with intensive insulin injections in patients with type 1 diabetes: meta-analysis of randomised controlled trials. BMJ, 2002; 324: 705
44. Willi S.M., Planton J., Egede L., Schwarz S.: Benefits of continuous subcutaneous insulin infusion in children with type 1 diabetes. J. Pediatr., 2003; 143: 796–801
45. Kaufman F.R.: Intensive management of type 1 diabetes in young children. Lancet, 2005; 365: 737–738
46. Hanas R., Adolfsson P.: Insulin pumps in pediatric routine care improve long-term metabolic control without increasing the risk of hypoglycemia. Pediatr. Diabetes, 2006; 7: 25–31
47. Boland E.A., Grey M., Oesterle A., Fredrickson L., Tamborlane W.V.: Continuous subcutaneous insulin infusion. A new way to lower risk of severe hypoglycemia, improve metabolic control, and enhance coping in adolescents with type 1 diabetes. Diabetes Care, 1999; 22: 1779–1784
48. Litton J., Rice A., Friedman N., Oden J., Lee M.M., Freemark M.: Insulin pump therapy in toddlers and preschool children with type 1 diabetes mellitus. J. Pediatr., 2002; 141: 490–495
49. Ahern J.A.H., Boland E.A., Doane R., et al.: Insulin pump therapy in pediatrics: a therapeutic alternative to safely lower HbA1c levels across all age groups. Pediatr. Diabetes, 2002; 3: 10–15
50. Plotnick L.P., Clark L.M., Brancati F.L., Erlinger T.: Safety and effectiveness of insulin pump therapy in children and adolescents with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2003; 26: 1142–1146
51. Saha M.E., Huuppone T., Mikael K., Juuti M., Komulainen J.: Continuous subcutaneous insulin infusion in the treatment of children and adolescents with type 1 diabetes mellitus. J. Pediatr. Endocrinol. Metab., 2002; 15: 1005–1010
52. Sulli N., Shashaj B.: Continuous subcutaneous insulin infusion in children and adolescents with diabetes mellitus: decreased HbA1c with low risk of hypoglycemia. J. Pediatr. Endocrinol. Metab., 2003; 16: 393–399
53. Skogsberg L., Fors H., Hanas R., Chaplin J.E., Lindman E., Skogsberg J.: Improved treatment satisfaction but no difference in metabolic control when using continuous subcutaneous insulin infusion vs. multiple daily injections in children at onset of type 1 diabetes mellitus. Pediatr. Diabetes, 2008; 9: 472–479
54. Bolli G.B., Kerr D., Thomas R., et al.: Comparison of a multiple daily insulin injection regimen (basal oncedaily glargine plus mealtime lispro) and continuous subcutaneous insulin infusion (lispro) in type 1 diabetes: a randomized open parallel multicenter study. Diabetes Care, 2009; 32: 1170–1176
55. Colquitt J., Royle P.,Waugh N.: Are analogue insulins better than soluble in continuous subcutaneous insulin infusion? Results of a meta-analysis. Diabet. Med., 2003; 20: 863–866
56. Sulmont V., Souchon P.F., Gouillard-Darnaud C., et al.: Metabolic control in children with diabetes mellitus who are younger than 6 years at diagnosis: continuous subcutaneous insulin infusion as a first line treatment? J. Pediatr., 2010; 157: 103–107
57. Danne T., Battelino T., Jarosz-Chobot P., et al.: Establishing glycaemic control with continuous subcutaneous insulin infusion in children and adolescents with type 1 diabetes: experience of the PedPump Study in 17 countries. Diabetologia, 2008; 51: 1594–1601
58. Phillip M., Battelino T., Rodriguez H., Danne T., Kaufman F.: Use of insulin pump therapy in the pediatric age-group: consensus statement from the European Society for Paediatric Endocrinology, the Lawson Wilkins Pediatric Endocrine Society, and the International Society for Pediatric and Adolescent Diabetes, endorsed by the American Diabetes Association and the European Association for the Study of Diabetes. Diabetes Care, 2007; 30: 1653–1662
59. Pankowska E., Błazik M., Dziechciarz P., Szypowska A., Szajewska H.: Continuous subcutaneous insulin infusion vs. multiple daily injections in children with type 1 diabetes: a systematic review and metaanalysis of randomized control trials. Pediatr. Diabetes, 2009; 10: 52–58
60. DCCT. The effect of intensive treatment of diabetes on the development and progression of long-term complications in insulin-dependent diabetes mellitus. N. Engl. J. Med., 1993; 329: 977–986
61. White N.H., Cleary P.A., Dahms W., Goldstein D., Malone J., Tamborlane W.V.: Beneficial effects of intensive therapy of diabetes during adolescence: outcomes after the conclusion of the Diabetes Control and Complications Trial (DCCT). J. Pediatr., 2001; 139: 804–812
62. Battelino T., Conget I., Olsen B., et al.: The use and efficacy of continuous glucose monitoring in type 1 diabetes treated with insulin pump therapy: a randomised controlled trial. Diabetologia, 2012; 55: 3155–3162
63. Elleri D., Allen J.M., Kumareswaran K., et al.: Closedloop basal insulin delivery over 36 hours in adolescents with type 1 diabetes: randomized clinical trial. Diabetes Care, 2013; 36: 838–844
64. Phillip M., Battelino T., Atlas E., et al.: Nocturnal glucose control with an artificial pancreas at a diabetes camp. N. Engl. J. Med., 2013; 368: 824–833
65. Weinzimer S.A., Steil G.M., Swan K.L., Dziura J., Kurtz N., Tamborlane W.V.: Fully automated closedloop insulin delivery versus semiautomated hybrid control in pediatric patients with type 1 diabetes using an artificial pancreas. Diabetes Care, 2008; 31: 934–939
66. Lauritzen T.: Pharmacokinetic and clinical aspects of intensified subcutaneous insulin therapy. Dan. Med. Bull., 1985; 32: 104–118
67. Becker R., Frick A., Heinemann L., Nosek L., Rave K.: Dose response relation of insulin glulisine (GLU) in subjects with type 1 diabetes (T1DM). Diabetes, 2005; 54 (suppl. 1): Abstract 1367-P
68. Woodworth J., Howey D., Bowsher R., Lutz S., Sanat P., Brady P.: Lys(B28), Pro(B29) human insulin (K): dose ranging vs. humulin R (H). Diabetologia, 1993; 42 (suppl. 1): 54A
69. Nosek L., Heinemann L., Kaiser M., Arnolds S., Heise T.: No increase in the duration of action with rising doses of insulin aspart. Diabetes, 2003; 52 (suppl. 1): Abstract 551-P
70. Philotheou A., Arslanian S., Blatniczky L., Peterkova V., Souhami E., Danne T.: Comparable efficacy and safety of insulin glulisine and insulin lispro when given as part of a Basal-bolus insulin regimen in a 26-week trial in pediatric patients with type 1 diabetes. Diabetes Technol. Ther., 2011; 13: 327–334
71. Danne T., Aman J., Schober E., et al.: A comparison of postprandial and preprandial administration of insulin aspart in children and adolescents with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2003; 26: 2359–2364
72. Krasner A., Pohl R., Simms P., Pichotta P., Hauser R., De Souza E.: A review of a family of ultra-rapidacting insulins: formulation development. J. Diabetes Sci. Technol., 2012; 6: 786–796
73. Kurtzhals P., Schaffer L., Sorensen A., et al.: Correlations of receptor binding and metabolic and mitogenic potencies of insulin analogs designed for clinical use. Diabetes, 2000; 49: 999–1005
74. European Medicines Agency (EMA) Statement 2013 (available from http://www.ema. europa.eu/docs/en_GB/document_library/Medicine_QA/2013/05/WC500 143 823.pdf)
75. Stiller R., Kothny T., Gudat U., et al.: Intravenous administration of insulin lispro versus regular insulin in patients with type 1 diabetes. Diabetes, 1999; 48 (suppl. 1): Abstract 0497
76. Lepore M., Pampanelli S., Fanelli C., et al.: Pharmacokinetics and pharmacodynamics of subcutaneous injection of long-acting human insulin analog glargine, NPH insulin, and ultralente human insulin and continuous subcutaneous infusion of insulin lispro. Diabetes, 2000; 49: 2142–2148
77. Heller S., Koenen C., Bode B.: Comparison of insulin detemir and insulin glargine in a basal-bolus regimen, with insulin aspart as the mealtime insulin, in patients with type 1 diabetes: a 52-week, multinational, randomized, open-label, parallel-group, treat-to-target noninferiority trial. Clin. Ther., 2009; 31: 2086–2097
78. Dixon B., Peter Chase H., Burdick J., et al.: Use of insulin glargine in children under age 6 with type 1 diabetes. Pediatr. Diabetes, 2005; 6: 150–154
79. Thisted H., Johnsen S.P., Rungby J.: An update on the long-acting insulin analogue glargine. Basic Clin. Pharmacol. Toxicol., 2006; 99: 1–11
80. Päivärinta M., Tapanainen P., Veijola R.: Basal insulin switch from NPH to glargine in children and adolescents with type 1 diabetes. Pediatr. Diabetes, 2008; 9: 83–90
81. Danne T., Philotheou A., Goldman D., et al.: A randomized trial comparing the rate of hypoglycemia – assessed using continuous glucose monitoring – in 125 preschool children with type 1 diabetes treated with insulin glargine or NPH insulin (the PRESCHOOL study). Pediatr. Diabetes, 2013; 14: 593–601
82. Hamann A., Matthaei S., Rosak C., Silvestre L.: A randomized clinical trial comparing breakfast, dinner, or bedtime administration of insulin glargine in patients with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2003; 26: 1738–1744
83. Heise T., Bott S., Rave K., Dressler A., Rosskamp R., Heinemann L.: No evidence for accumulation of insulin glargine (LANTUS): a multiple injection study in patients with Type 1 diabetes. Diabet. Med., 2002; 19: 490–495
84. Ratner R.E., Hirsch I.B., Neifing J.L., Garg S.K., Mecca T.E., Wilson C.A.: Less hypoglycemia with insulin glargine in intensive insulin therapy for type 1 diabetes. U.S. Study Group of Insulin Glargine in Type 1 Diabetes. Diabetes Care, 2000; 23: 639–643
85. Plank J., Bodenlenz M., Sinner F., et al.: A doubleblind, randomized, dose-response study investigating the pharmacodynamic and pharmacokinetic properties of the long-acting insulin analog detemir. Diabetes Care, 2005; 28: 1107–1112
86. Carlsson A., Forsander G., Ludvigsson J., Larsen S., Ortqvist E., Group SP-YS: A multicenter observational safety study in Swedish children and adolescents using insulin detemir for the treatment of type 1 diabetes. Pediatr. Diabetes, 2013; 14: 358–365
87. Biester T., Blaesig S., Remus K., et al.: Insulin degludec’s ultra-long pharmacokinetic properties observed in adults are retained in children and adolescents with type 1 diabetes. Pediatr. Diabetes, 2014; 15: 27–33
88. Rosenstock J., Bergenstal R.M., Blevins T.C., et al.: Better glycemic control and weight loss with the novel long-acting basal insulin LY2 605 541 compared with insulin glargine in type 1 diabetes: a randomized, crossover study. Diabetes Care, 2013; 36: 522–528
89. Mortensen H., Kocova M., Teng L.Y., Keiding J., Bruckner I., Philotheou A.: Biphasic insulin aspart vs. human insulin in adolescents with type 1 diabetes on multiple daily insulin injections. Pediatr. Diabetes, 2006; 7: 4–10
90. Stickelmeyer M.P., Graf C.J., Frank B.H., Ballard R.L., Storms S.M.: Stability of U-10 and U-50 dilutions of insulin lispro. Diabetes Technol. Ther., 2000; 2: 61–66
91. Jorgensen D., Solbeck H.: Dilution of insulin aspart with NPH medium for small dose use in continuous subcutaneous insulin infusion does not affect in vitro stability. Diabetes, 2005; 54 (suppl. 1): Abstract A102
92. Datz N., Westergaard L., Nestoris C., et al.: Increase of insulin requirements after changing from U40 to U100 insulin in children and adolescents with type 1 diabetes without effect on themetabolic status. Pediatr. Diabetes, 2008; 9: Abstract 59
93. Grajower M.M., Fraser C.G., Holcombe J.H., et al.: How long should insulin be used once a vial is started? Diabetes Care, 2003; 26: 2665–2666 discussion 2669
94. Rangawala S., Shah P., Hussain S., Goenka S,. Pillai K.: Insulin stored in matka (earthen pitcher) with water for 60 days does not reduce in bio-activity. J. Pediatr. Endocrinol. Metab., 1997; 10 (suppl. 2): Abstract 347
95. McCarthy J.A., Covarrubias B., Sink P.: Is the traditional alcohol wipe necessary before an insulin injection? Dogma disputed. Diabetes Care, 1993; 16: 402
96. Loeb J.A., Herold K.C., Barton K.P., Robinson L.E., Jaspan J.B.: Systematic approach to diagnosis and management of biphasic insulin allergy with local antiinflammatory agents. Diabetes Care, 1989; 12: 421–423
97. Kordonouri O., Lauterborn R., Deiss D.: Lipohypertrophy in young patients with type 1 diabetes.Diabetes Care, 2002; 25: 634
98. Holstein A., Stege H., Kovacs P.: Lipoatrophy associated with the use of insulin analogues: a new case associated with the use of insulin glargine and review of the literature. Expert Opin. Drug Saf., 2010; 9: 225–231
99. Forsander G.A., Malmodin O.C., Kordonuri O., Ludvigsson J., Klingensmith G., Beaufort C.D.: An ISPAD survey insulin-induced lipoatrophy. Pediatr. Diabetes, 2013; 14: 1
100. Schnell K., Biester T., Tsioli C., Datz N., Danne T., Kordonuri O.: Lipoatrophy in a large pediatric diabetes outpatient service. Pediatr. Diabetes, 2013; 14: 20
101. Chantelau E., Lee D.M., Hemmann D.M., Zipfel U., Echterhoff S.: What makes insulin injections painful? BMJ, 1991; 303: 26–27
102. Hanas R., Adolfsson P., Elfvin-Akesson K., et al.: Indwelling catheters used from the onset of diabetes decrease injection pain and pre-injection anxiety. J. Pediatr., 2002; 140: 315–320
103. Arendt-Nielsen L., Egekvist H., Bjerring P.: Pain following controlled cutaneous insertion of needles with different diameters. Somatosens Mot. Res., 2006; 23: 37–43
104. Ginsberg B.H., Parkes J.L., Sparacino C.: The kinetics of insulin administration by insulin pens. Horm. Metab. Res., 1994; 26: 584–587
105. Sindelka G., Heinemann L., Berger M., Frenck W., Chantelau E.: Effect of insulin concentration, subcutaneous fat thickness and skin temperature on subcutaneous insulin absorption in healthy subjects. Diabetologia, 1994; 37: 377–380
106. Young R.J., Hannan W.J., Frier B.M., Steel J.M., Duncan L.J.: Diabetic lipohypertrophy delays insulin absorption. Diabetes Care, 1984; 7: 479–480
107. Johansson U.B., Amsberg S., Hannerz L., et al.: Impaired absorption of insulin aspart from lipohypertrophic injection sites. Diabetes Care, 2005; 28: 2025–2027
108. Bantle J.P., Neal L., Frankamp L.M.: Effects of the anatomical region used for insulin injections on glycemia in type I diabetes subjects. Diabetes Care, 1993; 16: 1592–1597
109. Frid A., Gunnarsson R., Guntner P., Linde B.: Effects of accidental intramuscular injection on insulin absorption in IDDM. Diabetes Care, 1988; 11: 41–45
110. Frid A., Ostman J., Linde B.: Hypoglycemia risk during exercise after intramuscular injection of insulin in thigh in IDDM. Diabetes Care, 1990; 13: 473–477
111. Frid A.: Injection and absorption of insulin. PhD Thesis: Faculty of Medicine, Karolinska Institute, Stockholm, Sweden; 1992
112. Mudaliar S.R., Lindberg F.A., Joyce M., et al.: Insulin aspart (B28 asp-insulin): a fast-acting analog of human insulin: absorption kinetics and action profile compared with regular human insulin in healthy nondiabetic subjects. Diabetes Care, 1999; 22: 1501–1506
113. ter Braak E.W., Woodworth J.R., Bianchi R., et al.: Injection site effects on the pharmacokinetics and glucodynamics of insulin lispro and regular insulin. Diabetes Care, 1996; 19: 1437–1440
114. Rave K., Heise T., Weyer C., et al.: Intramuscular versus subcutaneous injection of soluble and lispro insulin: comparison of metabolic effects in healthy subjects. Diabet. Med., 1998; 15: 747–751
115. Owens D.R., Coates P.A., Luzio S.D., Tinbergen J.P., Kurzhals R.: Pharmacokinetics of 125I-labeled insulin glargine (HOE 901) in healthy men: comparison with NPH insulin and the influence of different subcutaneous injection sites. Diabetes Care, 2000; 23: 813–819
116. Peter R., Luzio S.D., Dunseath G., et al.: Effects of exercise on the absorption of insulin glargine in patients with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2005; 28: 560–565
117. Karges B., Boehm B.O., Karges W.: Early hypoglycaemia after accidental intramuscular injection of insulin glargine. Diabet. Med., 2005; 22: 1444–1445
118. Morrow L., Muchmore D.B., Hompesch M., Ludington E.A., Vaughn D.E.: Comparative pharmacokinetics and insulin action for three rapid-acting insulin analogs injected subcutaneously with and without hyaluronidase. Diabetes Care, 2013; 36: 273–275
119. Cengiz E., Weinzimer S.A., Sherr J.L., et al.:Faster in and faster out: accelerating insulin absorption and action by insulin infusion site warming. Diabetes Technol. Ther., 2014; 16: 20–25
120. Schuler G., Pelz K., Kerp L.: Is the reuse of needles for insulin injection systems associated with a higher risk of cutaneous complications? Diabetes Res. Clin. Pract., 1992; 16: 209–212
121. Frid A., Hirsch L., Gaspar R., et al.: New injection recommendations for patients with diabetes. Diabetes Metab., 2010; 36 (suppl. 2): S3–S18
122. Hofman P.L., Lawton S.A., Peart J.M., et al.: An angled insertion technique using 6-mm needles markedly reduces the risk of intramuscular injections in children and adolescents. Diabet. Med., 2007; 24: 1400–1405
123. Birkebaek N.H., Johansen A., Solvig J.: Cutis/subcutis thickness at insulin injection sites and localization of simulated insulin boluses in children with type 1 diabetes mellitus: need for individualization of injection technique? Diabet. Med., 1998; 15: 965–971
124. Smith C.P., Sargent M.A., Wilson B.P., Price D.A.: Subcutaneous or intramuscular insulin injections.Arch. Dis. Child., 1991; 66: 879–882
125. Hanas S.R., Ludvigsson J.: Metabolic control is not altered when using indwelling catheters for insulin injections. Diabetes Care, 1994; 17: 716–718
126. Burdick P., Cooper S., Horner B., Cobry E., McFann K., Chase H.P.: Use of a subcutaneous injection port to improve glycemic control in children with type 1 diabetes. Pediatr. Diabetes, 2009; 10: 116–119
127. Hanas S.R., Carlsson S., Frid A., Ludvigsson J.: Unchanged insulin absorption after 4 days’ use of subcutaneous indwelling catheters for insulin injections. Diabetes Care, 1997; 20: 487–490
128. Hanas R., Ludvigsson J.: Side effects and indwelling times of subcutaneous catheters for insulin injections: a new device for injecting insulin with a minimum of pain in the treatment of insulin-dependent diabetes mellitus. Diabetes Res. Clin. Pract., 1990; 10: 73–83
129. Diglas J., Feinböck C., Winkler F., et al.: Reduced pain perception with an automatic injection device for use with an insulin pen. Horm. Res., 1998; 50: Abstract A30
130. Chiasson J.L., Ducros F., Poliquin-Hamet M., Lopez D., Lecavalier L., Hamet P.: Continuous subcutaneous insulin infusion (Mill-Hill Infuser) versus multiple injections (Medi-Jector) in the treatment of insulindependent diabetes mellitus and the effect of metabolic control on microangiopathy. Diabetes Care, 1984; 7: 331–337
131. Houtzagers C.M., Visser A.P., Berntzen P.A., Heine R.J., van der Veen E.A.: The Medi-Jector II: efficacy and acceptability in insulin-dependent diabetic patients with and without needle phobia. Diabet. Med., 1988; 5: 135–138
132. Engwerda E.E., Abbink E.J., Tack C.J., de Galan B.E.: Improved pharmacokinetic and pharmacodynamic profile of rapid-acting insulin using needle-free jet injection technology. Diabetes Care, 2011; 34: 1804–1808
133. Berghaeuser M.A., Kapellen T., Heidtmann B., Haberland H., Klinkert C., Holl R.W.: Continuous subcutaneous insulin infusion in toddlers starting at diagnosis of type 1 diabetes mellitus. A multicenter analysis of 104 patients from 63 centres in Germany and Austria. Pediatr. Diabetes, 2008; 9: 590–595
134. Wilson D.M., Buckingham B.A., Kunselman E.L., Sullivan M.M., Paguntalan H.U., Gitelman SE. A two-center randomized controlled feasibility trial of insulin pump therapy in young children with diabetes. Diabetes Care, 2005; 28: 15–19
135. Blackett P.R.: Insulin pump treatment for recurrent ketoacidosis in adolescence [letter]. Diabetes Care, 1995; 18: 881–882
136. Steindel B.S., Roe T.R., Costin G., Carlson M., Kaufman F.R.: Continuous subcutaneous insulin infusion (CSII) in children and adolescents with chronic poorly controlled type 1 diabetes mellitus. Diabetes Res. Clin. Pract., 1995; 27: 199–204
137. Kapellen T.M., Heidtmann B., Bachmann J., Ziegler R., Grabert M., Holl R.W.: Indications for insulin pump therapy in different age groups: an analysis of 1,567 children and adolescents. Diabet. Med., 2007; 24: 836–842
138. NICE. (National Institute of Clinical Excellence). Clinical and Cost Effectiveness of Continuous Subcutaneous Insulin Infusion for Diabetes. Technology Appraisal No 57 2003 (available from http://www.nice.org.uk/guidance/TA57)
139. Nahata L.: Insulin therapy in pediatric patients with type I diabetes: continuous subcutaneous insulin infusion versus multiple daily injections. Clin. Pediatr. (Phila), 2006; 45: 503–508
140. Skogsberg L., Lindman E., Fors H.: To compare metabolic control and quality of life (QoL) of CSII with multiple daily injections (MDI) in children/adolescents at onset of T1DM. Pediatr. Diabetes, 2006; 7: Abstract 65
141. Kordonouri O., Pankowska E., Rami B., et al.: Sensoraugmented pump therapy from the diagnosis of childhood type 1 diabetes: results of the Paediatric Onset Study (ONSET) after 12 months of treatment. Diabetologia, 2010; 53: 2487–2495
142. Enander R., Gundevall C., Stromgren A., Chaplin J., Hanas R.: Carbohydrate counting with a bolus calculator improves post-prandial blood glucose levels in children and adolescents with type 1 diabetes using insulin pumps. Pediatr. Diabetes, 2012; 13: 545–551
143. Zisser H., Robinson L., Bevier W., et al.: Bolus calculator: a review of four „smart” insulin pumps. Diabetes Technol. Ther., 2008; 10: 441–444
144. Hanas R., Lundqvist K., Windell L.: Blood glucose and beta-hydroxybutyrate responses when the insulin pump is stopped in children and adolescents. Pediatr. Diabetes, 2006; 7 (suppl. 5): Abstract 35
145. Zisser H.: Quantifying the impact of a short-interval interruption of insulin-pump infusion sets on glycemic excursions. Diabetes Care, 2008; 31: 238–239
146. Sulli N., Shashaj B.: Long-term benefits of continuous subcutaneous insulin infusion in children with type 1 diabetes: a 4-year follow-up. Diabet. Med., 2006; 23: 900–906
147. Johnson S.R., Cooper M.N., Jones T.W., Davis E.A.: Long-term outcome of insulin pump therapy in children with type 1 diabetes assessed in a large population-based case-control study. Diabetologia, 2013; 56: 2392–2400
148. Hanas R., Ludvigsson J.: Hypoglycemia and ketoacidosis with insulin pump therapy in children and adolescents. Pediatr. Diabetes, 2006; 7 (suppl. 4): 32–38
149. Margeirsdottir H., Larsen J., Brunborg C., Dahl-Jorgensen K.: Nationwide improvement in HbA1c and complication screening in a benchmarking project in childhood diabetes. Pediatr. Diabetes, 2006; 7 (suppl. 5): Abstract 18
150. Hanas R., Lindgren F., Lindblad B.: A 2-yr national population study of pediatric ketoacidosis in Sweden: predisposing conditions and insulin pump use. Pediatr. Diabetes, 2009; 10: 33–37
151. Liu D., Moberg E., Wredling R., Lins P.E., Adamson U.: Insulin absorption is faster when keeping the infusion site in use for three days during continuous subcutaneous insulin infusion. Diabetes Res. Clin. Pract., 1991; 12: 19–24
152. Bode B., Weinstein R., Bell D., et al.: Comparison of insulin aspart with buffered regular insulin and insulin lispro in continuous subcutaneous insulin infusion: a randomized study in type 1 diabetes. Diabetes Care, 2002; 25: 439–444
153. van Bon A.C., Bode B.W., Sert-Langeron C., DeVries J.H., Charpentier G.: Insulin glulisine compared to insulin aspart and to insulin lispro administered by continuous subcutaneous insulin infusion in patients with type 1 diabetes: a randomized controlled trial. Diabetes Technol. Ther., 2011; 13: 607–614
154. Wood J.R., Moreland E.C., Volkening L.K., Svoren B.M., Butler D.A., Laffel L.M.: Durability of insulin pump use in pediatric patients with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2006; 29: 2355–2360
155. Tamborlane W.V., Beck R.W., Bode B.W., et al.: Continuous glucose monitoring and intensive treatment of type 1 diabetes. N. Engl. J. Med., 2008; 359: 1464–1476
156. Weinzimer S., Xing D., Tansey M., et al.: FreeStyle navigator continuous glucose monitoring system use in children with type 1 diabetes using glargine-based multiple daily dose regimens: results of a pilot trial Diabetes Research in Children Network (DirecNet) Study Group. Diabetes Care, 2008; 31: 525–527
157. Hirsch I.B., Abelseth J., Bode B.W., et al.: Sensoraugmented insulin pump therapy: results of the first randomized treat-to-target study. Diabetes Technol. Ther., 2008; 10: 377–383
158. Peyrot M., Rubin R.R., Group S.S.: Treatment satisfaction in the sensor-augmented pump therapy for A1C reduction 3 (STAR 3) trial. Diabet. Med., 2013; 30: 464–467
159. Slover R.H., Welsh J.B., Criego A., et al.: Effectiveness of sensor-augmented pump therapy in children and adolescents with type 1 diabetes in the STAR 3 study. Pediatr. Diabetes, 2012; 13: 6–11
160. Buse J.B., Kudva Y.C., Battelino T., Davis S.N., Shin J., Welsh J.B.: Effects of sensor-augmented pump therapy on glycemic variability in well-controlled type 1 diabetes in the STAR 3 study. Diabetes Technol. Ther., 2012; 14: 644–647
161. Buckingham B., Cobry E., Clinton P., et al.: Preventing hypoglycemia using predictive alarm algorithms and insulin pump suspension. Diabetes Technol. Ther., 2009; 11: 93–97
162. Elleri D., Allen J.M., Nodale M., et al.: Automated overnight closed-loop glucose control in young children with type 1 diabetes. Diabetes Technol. Ther., 2011; 13: 419–424
163. Nimri R., Muller I., Atlas E., et al.: Night glucose control with MD-Logic artificial pancreas in home setting: a single blind, randomized crossover trialinterim analysis. Pediatr. Diabetes, 2014; 15: 91–99
164. Hovorka R., Elleri D., Thabit H., et al.: Overnight closed-loop insulin delivery in young people with type 1 diabetes: a free-living, randomized clinical trial. Diabetes Care, 2014; 37: 1204–1211
165. Wysocki T., Harris M.A., Mauras N., et al.: Absence of adverse effects of severe hypoglycemia on cognitive function in school-aged children with diabetes over 18 months. Diabetes Care, 2003; 26: 1100–1105
166. Jehle P.M., Micheler C., Jehle D.R., Breitig D., Boehm B.O.: Inadequate suspension of neutral protamine Hagendorn (NPH) insulin in pens [see comments]. Lancet, 1999; 354: 1604–1607
167. Heine R.J., Bilo H.J., Fonk T., van der Veen E.A., van der Meer J.: Absorption kinetics and action profiles of mixtures of short- and intermediate-acting insulins. Diabetologia, 1984; 27: 558–562
168. Perriello G., Torlone E., Di Santo S., et al.: Effect of storage temperature of insulin on pharmacokinetics and pharmacodynamics of insulin mixtures injected subcutaneously in subjects with type 1 (insulindependent) diabetes mellitus. Diabetologia, 1988; 31: 811–815
169. Halberg I., Jacobsen L., Dahl U.: A study on selfmixing insulin aspart with NPH insulin in the syringe before injection. Diabetes, 1999; 48 (suppl. 1): Abstract 448
170. Joseph S.E., Korzon-Burakowska A., Woodworth J.R., et al.: The action profile of lispro is not blunted by mixing in the syringe with NPH insulin. Diabetes Care, 1998; 21: 2098–2102
171. Bastyr E.J. III, Holcombe J.H., Anderson J.H., Clore J.N.: Mixing insulin lispro and ultralente insulin. Diabetes Care, 1997; 20: 1047–1048
172. Kaplan W., Rodriguez L.M., Smith O.E., Haymond M.W., Heptulla R.A.: Effects of mixing glargine and short-acting insulin analogs on glucose control. Diabetes Care, 2004; 27: 2739–2740
173. Fiallo-Scharer R., Horner B., McFann K., Walravens P., Chase H.P.: Mixing rapid-acting insulin analogues with insulin glargine in children with type 1 diabetes mellitus. J. Pediatr., 2006; 148: 481–484
174. Pankowska E., Blazik M., Groele L.: Does the fatproteinmeal increase postprandial glucose level in type 1 diabetes patients on insulin pump: the conclusion of a randomized study. Diabetes Technol. Ther., 2012; 14: 16–22
175. Cobry E., McFann K., Messer L., et al.: Timing of meal insulin boluses to achieve optimal postprandial glycemic control in patients with type 1 diabetes. Diabetes Technol. Ther., 2010; 12: 173–177
176. Luijf Y.M., van Bon A.C., Hoekstra J.B., Devries J.H.: Premeal injection of rapid-acting insulin reduces postprandial glycemic excursions in type 1 diabetes. Diabetes Care, 2010; 33: 2152–2155
177. Weinzimer S., Xing D., Tansey M., et al.: Prolonged use of continuous glucose monitors in children with type 1 diabetes on continuous subcutaneous insulin infusion or intensive multiple-daily injection therapy. Pediatr. Diabetes, 2009; 10: 91–96
178. Tan C.Y., Wilson D.M., Buckingham B.: Initiation of insulin glargine in children and adolescents with type 1 diabetes. Pediatr. Diabetes, 2004; 5: 80–86
179. O’Connell M.A., Gilbertson H.R., Donath S.M., Cameron F.J.: Optimizing postprandial glycemia in pediatric patients with type 1 diabetes using insulin pump therapy: impact of glycemic index and prandial bolus type. Diabetes Care, 2008; 31: 1491–1495
180. Davidson P.C., Hebblewhite H.R., Steed R.D., Bode B.W.: Analysis of guidelines for basal-bolus insulin dosing: basal insulin, correction factor, and carbohydrate-to-insulin ratio. Endocr. Pract., 2008; 14: 1095–1101
181. Conrad S.C., McGrath M.T., Gitelman S.E.: Transition from multiple daily injections to continuous subcutaneous insulin infusion in type 1 diabetes mellitus. J. Pediatr., 2002; 140: 235–240
182. Nicolajsen T., Samuelsson A., Hanas R.: Insulin doses before and one year after pump start: children have a reversed dawn phenomenon. J. Diabetes Sci. Technol., 2012; 6: 589–594
183. Szypowska A., Lipka M., Blazik M., Groele L., Pankowska E.: Insulin requirement in preschoolers treated with insulin pumps at the onset of type 1 diabetes mellitus. Acta Paediatr., 2009; 98: 527–530
184. Ludvigsson J., Hanas R.: Continuous subcutaneous glucose monitoring improved metabolic control in pediatric patients with type 1 diabetes: a controlled crossover study. Pediatrics, 2003; 111: 933–938